Mój stary Radom: plac Gluzmana, słodycze u pani Hafciarkowej, ulica Lisa-Kuli, sklep z małpą w klatce [ZDJĘCIA]

Urodziłem się w Radomiu kilka lat przed II wojną światową, w klinice doktora Żabnera, która mieściła się na rogu ulic Moniuszki i Traugutta. W późniejszych już powojennych czasach w murach tej willi był kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Przed wojną moi rodzice mieszkali na ulicy Pierackiego (obecna Niedziałkowskiego). Była to uliczka boczna od głównej, wtedy, arterii Radomia, ulicy Żeromskiego, w jej górnym odcinku, niedaleko parku miejskiego im. Tadeusza Kościuszki. Cały park był wtedy otoczony metalowym płotem (chyba z elementów żeliwnych) na dość wysokiej podmurówce wyłożonej piaskowcem. Ulica Pierackiego była dość wąska, wybrukowana kocimi łbami. Po lewej stronie stał gmach starostwa z budującymi się wzdłuż ulicy fundamentami i murami bocznego skrzydła. Po prawej stronie za narożnym budynkiem były jakieś magazyny, warsztaty czy też składy opału, które sięgały do narożnika ulicy Trawnej (obecnie Curie-Skłodowskiej). Magazyny te były częściowo ogrodzone. Był tylko zaczęty płot z betonowej podmurówki i metalowych słupków.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Moi rodzice, ja i młodszy brat mieszkaliśmy w kamienicy czynszowej pod numerem 12, której właścicielem był pan Białaczewski. Pod numerem 8 lub 10, na drugim rogu ulicy Trawnej, był pusty, ogrodzony drewnianym płotem plac, gdzie w głębi była piekarnia. Przy wejściu w ulicę Trawną, po lewej stronie, był duży parterowy dom typu dworek. Taki sam dom stał na wprost wylotu ulicy Trawnej w ulicę Pierackiego. Mieszkaliśmy na drugim piętrze od frontu. Na parterze i w oficynie, po lewej stronie podwórza, mieszkało kilka rodzin żydowskich. W podwórku był jakiś klomb czy ogródek, gdzie często dzieci polskie bawiły się z żydowskimi, których na podwórku było wiele.

Dalej, na ulicy Pierackiego, po prawej stronie było kilka kamienic czynszowych podobnych do naszej, które ciągnęły się aż do ulicy Kelles-Krazua. Naprzeciw naszej kamienicy stała nowoczesna willa i nowy duży dom z czerwonej cegły. Na rogu ulicy Kelles-Krauza po prawej stronie był żeński klasztor, a od strony Kelles-Krauza kaplica klasztorna. Na ulicy przeważały małe kamieniczki i wille. Dalej ulica Pierackiego biegła w dół i kończyła się na ulicy Kozienickiej.

To były czasy mojego dzieciństwa. Jak przez mgłę pamiętam, że z rodzicami chodziliśmy kupować pomarańcze i słodycze na ulicę Żeromskiego, róg Moniuszki, gdzie wtedy na placu narożnym (z tyłu były jakieś garaże czy warsztaty) był sklep, czy raczej kiosk, z tymi miłymi dla dzieci produktami.

Pamiętam wybuch II wojny światowej. Ojciec - kapitan saperów - zmobilizowany poszedł na front. Brał udział w obronie Kępy Oksywskiej. My z mamą zostaliśmy w domu. Pamiętam, jak matka odnosiła do niemieckich władz radioodbiornik i sprzęt kuchenny z metali kolorowych. Może to było jesień 1939 roku, a może już w 1940, z okien naszego mieszkania, poprzez dachy budynków po drugiej stronie ulicy, widziałem, jak w dali na placu "Rajszuli" Niemcy budowali jakieś metalowe konstrukcje cyrku czy też lunaparku. Były to wysokie maszty. "Rajszula" był to ogromny na owe czasy wybrukowany plac targowy w środku miasta, do którego dochodziły ulice: Marszałka Focha, Kelles-Krauza, Witolda, a po stronie północnej biegła ulica Kozienicka. Wzdłuż tej ulicy był mur szpitala radomskiego Świętego Kazimierza, gdzie, odkąd sięga moja pamięć, pracował mój stryj (mąż siostry ojca) doktor Adolf Tochterman.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Dalej wzdłuż Kozienickiej były koszary z ogromnymi terenami poligonowymi z tyłu ceglanych zabudowań koszarowych pamiętających chyba jeszcze czasy carskie. "Rajszula" - nazwa tego placu wywodziła się od niemieckiej nazwy - szkoły jazdy. Jak mi opowiadali rodzice, dawniej były to tereny koszarowe, były tu ujeżdżalnie koni i place ćwiczeń jazdy. Za moich czasów był tu wybrukowany ogromny teren coczwartkowych targowisk, gdzie zjeżdżało się mnóstwo chłopskich furmanek z produktami rolnymi. Czasami na tym placu w okolicach ulicy Witolda rozbijały swoje namioty cyrki objazdowe. W okolicy ulicy Marchlewskiego (obecna Focha) była hala targowa, gdzie przeważnie handlowano wyrobami mięsnymi. Taki sam sklep mięsny o dużej powierzchni handlowej za czasów mojego dzieciństwa znajdował się na rogu ulic Focha i Kilińskiego, w pobliżu budynku Resursy. Nie wiem, czy dobrze pamiętam, w tym sklepie była duża palma i klatka z małpą - ale czy tak było, czy to moja dziecięca fantazja?

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Na rogu ulicy Kelles-Krauza był duży gmach budującego się kinoteatru. Jego budowę i przebudowę do swoich celów kontynuowały władze okupacyjne. Pamiętam, że po wojnie było tam kino. Za budynkiem kinoteatru, wchodząc w ulicę Kelles-Krauza, był nowoczesny budynek, w którym mieściły się instytucje związane ze służbą zdrowia (chyba Kasa Chorych), a po zajęciu Radomia przez Niemców był tam szpital wojskowy. Teren ciągnął się aż do ulicy Kozienickiej (obecna Struga), dalej stały jakieś budynki dla pracowników firm czy też urzędów miejskich. Naprzeciwko budynku służby zdrowia, po prawej stronie ulicy, idąc od "Rajszuli", był tak zwany plac Gluzmana - były to tereny żydowskie, gdzie znajdowały się, o ile dobrze pamiętam, dwa stawy. Chodziliśmy tam z chłopakami bawić się nad wodą.

Wracam na ulicę Pierackiego. Niemcy wyrzucili z niej najpierw Żydów do getta. Później nasz ojciec wrócił z niewoli niemieckiej i nasza rodzina została wyrzucona, bo ulica została przeznaczona dla Niemców. Po opuszczeniu ulicy Pierackiego moja rodzina zamieszkała w małym domku z ogródkiem (była to posiadłość po dziadkach Paprockich) na ulicy Traugutta, róg ulicy Narutowicza (obecnie skrzyżowanie). Po przeciwnej stronie ulicy, na rogu ulicy Moniuszki, stała willa kliniki doktora Żabnera. Sąsiadem naszym przez ścianę był zakład kowalsko-powozowy pana Nakoniecznego.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Po przekątnej skrzyżowania ulic Traugutta, Moniuszki i Narutowicza, na rogu ulicy Moniuszki i Traugutta, były puste place, na których Niemcy zaczęli budować domy dla siebie i swoich urzędów. W ogóle kwartał ulic: Moniuszki, Sienkiewicza, Mickiewicza, Piłsudskiego oraz wiele budynków przy ulicy Traugutta w pobliżu ulicy Piłsudskiego zajmowały urzędy niemieckie, przed budynkami stali wartownicy. Naprzeciwko zakładu pana Nakoniecznego, po drugiej stronie ulicy, w głębi posesji był budowany dom z cegły Zakładu Obuwia "Pułka". Obok w kamienicy mieściła się apteka, pamiętam napis "Aphoteke". Jako ciekawostkę przypominam sobie, że przy przejściu z ulicy Narutowicza na ulicę Traugutta (naprzeciwko ulicy Piłsudskiego) był sklepik ze słodyczami pani Hafciarkowej, gdzie jako małe chłopaki chodziliśmy z bratem po cukierki i oranżadę.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Naprzeciwko domu, w którym mieszkała moja rodzina, była willa, gdzie pewnie mieszkał jakiś dygnitarz niemiecki, gdyż często podjeżdżały samochody i stał wartownik. Ulica Traugutta w tym czasie była wybrukowana kocimi łbami. Codziennie tą ulicą z dworca kolejowego jechały duże konne platformy wyładowane węglem wożonym do pobliskiej elektrowni, która stała przy ulicy Traugutta, naprzeciw przedwojennej pensji szkoły panien Marii Gajl, tak zwanej Gajlówki. Jadące wozy trzęsły się na nierównym bruku i rozsypywały drobny węgiel, który my, mali chłopcy, zbieraliśmy i zanosiliśmy do domu na opał.

Ulica Narutowicza była to w owym czasie szeroka aleja dwupasmowa. Środkiem biegł deptak spacerowy z ławeczkami betonowymi, zadrzewiony. Nawierzchnia była nierówna i miejscami dziurawa. Ulica biegła za płotem naszej posesji. Latem 1941 roku, kiedy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka, na Narutowicza położono równą nawierzchnię asfaltową, która była wtedy rzadkością. Położono ją dlatego, że tą ulicą z dworca kolejowego nieprzerwanie jechały wojskowe sanitarki niemieckie z rannymi żołnierzami z frontu wschodniego do nowego wtedy kompleksu szpitalnego, naprzeciw stadionu sportowego Fabryki Broni. Po drugiej stronie Narutowicza, na wprost wylotu ulicy Moniuszki, był duży teren ogródków działkowych. Ogrody te zostały założone przed wojną dla pracowników Fabryki Broni. W ogóle cały teren wzdłuż ulicy Kościuszki, Plant i ulic w lewo od dworca (przedłużenie Podjazdowej) był terenem, gdzie było całe osiedle przedwojenne, wybudowane z funduszy COP dla pracowników pobliskiej Fabryki Broni. Na owe czasy było to osiedle nowoczesne, z zapleczem socjalnym (własna łaźnia, kasyno z salą widowiskową, własnymi sklepami i stadionem sportowym). Na przeciwnym rogu ulic Narutowicza i Kościuszki była tak zwana szkoła techniczna o poziomie gimnazjalno-licealnym, gdzie były kierunki budowlany i mechaniczny. Szkoła była w nowoczesnym przedwojennym budynku z szarej cegły i miała obok dużą halę z zapleczem do zajęć praktycznych zawodowych.

Ulica Kościuszki biegła w dół od Narutowicza do Fabryki Broni. Po środku jej biegu, po lewej stronie, nie dochodząc do Plant, był w głębi od ulicy wielki budynek osiedla pracowniczego. W czasach okupacji hitlerowskiej mieściła się w nim jedna z największych kaźni gestapo w dystrykcie radomskim, gdzie hitlerowcy zamordowali wielu Polaków. Jako mały chłopiec (patrząc przez parkan posesji, na której mieszkałem) byłem świadkiem, jak ulicą Narutowicza były pędzone pod eskortą gestapowców grupy Polaków zakutych w kajdany. Z opowieści starszych pamiętam, z jaką grozą mówili o tym miejscu, z którego się przeważnie nie wracało. Wśród osób tam przetrzymywanych jako zakładnik był doktor Adolf Tochterman, mój stryj.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Wróćmy w okolice ulicy Traugutta, która biegnie w dół do dworca kolejowego. W lewo od zakrętu w dół biegnie uliczka (obecnie Waryńskiego). Gdy szło się od Traugutta, po prawej stronie była duża na ówczesne czasy hala widowiskowo-sportowa, tak zwana Hala Radoskóru. Została wybudowana w latach 30. na odbywający się w Radomiu Kongres Eucharystyczny. Jego organizatorem był ksiądz prałat Ściskała. Hala miała konstrukcję drewniano-murowaną. W czasie okupacji Niemcy wykorzystywali ją do celów rozrywkowo-propagandowych i ją zmodernizowali, między innymi wyłożyli ściany płytami supremowymi. Za moich czasów były tam występy rozrywkowe i zawody sportowe. Kiedy były takie zawody, w miejscu krzeseł były boiska do kosza i siatkówki, a na scenie montowano ring bokserski. Na ringu królowali tacy znani bokserzy jak Czortek i Drogosz.

Oddzielne miejsce w mojej pamięci zajmują dzieje getta żydowskiego w Radomiu. Getto zaczynało się przy obecnym placu Kazimierza Wielkiego wjazdem w ulicę Wałową. Była tu wybudowana murowana brama z łukowatymi bramami wjazdowymi i wejściami. Główną ulicą getta była szeroka, idąca łukiem w stronę Starego Miasta, ulica Wałowa. Po prawej stronie za bramą wprost na ulicznym bruku handlowali Żydzi śledziami z beczek, preclami i wodą sodową. Kramy ciągnęły się po prawej stronie ulic Wałowej w stronę plebani kościoła Świętego Jana. Od ulicy Wałowej odchodziły uliczki: Bernardyńska, Pereca, Limanowskiego i w prawo małe uliczki do rynku.

Gdy nastał czas likwidacji getta radomskiego, ulicą Traugutta (obok domku, gdzie mieszkała moja rodzina) całą szerokością byli przez wartowników niemieckich uzbrojonych i z psami pędzeni Żydzi na dworzec kolejowy. Był to niekończący się tłum. Wtedy, jako mały chłopak, nie orientowałem się, jaki los ich czeka na końcu tej drogi. Opowiadali ludzie, że wielu Żydów próbowało ucieczki z tej drogi "w nieznane", ale większość ucieczek kończyła się kulą od niemieckiej eskorty.

Zdjęcia z archiwum Grzegorza Kurosada

Po likwidacji getta teren został otwarty i bezpański. Polskie rodziny zaczęły zasiedlać opuszczone pożydowskie mieszkania. Moi rodzice też usiłowali znaleźć mieszkanie (mieszkaliśmy w złych warunkach), ale jakoś się nie zdecydowali. Mieszkania opuszczone przez Żydów byłe zdewastowane i przeważnie rozgrabione. Ulice getta były zawalone śmieciami, poniewierało się wiele papierów i pism drukowanych alfabetem wtedy mi nieznanym. Pewnie wśród tych śmieci było wiele cennych dokumentów w języku hebrajskim. Przy ulicy Pereca, na prawo kilkadziesiąt metrów, przy bocznej uliczce stała otwarta, zdewastowana i splądrowana wielka synagoga. Posiadała pośrodku sklepienia duża kopułę z kolorze niebieskim z gwiazdami. Na podłodze walało się wiele porwanych ksiąg i rulonów w alfabecie hebrajskim. Chodziliśmy z chłopakami po kolana w tych papierach, nie zdając sobie sprawy z ich wartości.

Wracam wspomnieniami do ulicy Wałowej: przypomina mi się zakład ogrodniczy pana Wachnickiego, który znajdował się na rogu ulic Bernardyńskiej i Wałowej, w głębi posesji. Pamiętam, że pan Wachnicki był inwalidą - chodził na protezach. Na terenach jego gospodarstwa ogrodniczego znajduje się obecnie główny gmach szpitala. Ulica Bernardyńska załamywała się na początku dwa razy i biegła wzdłuż tylnych murów klasztoru Bernardynów oraz chyba jakichś garaży i magazynów niemieckich i dalej dochodziła do ulicy Narutowicza, mając po lewej płot szpitala. Po prawej stronie ulicy było kilka pożydowskich domków i oficyn, za na nimi na tyłach ogrodu pana Wachnickiego były sadzawki otoczone drzewami. Nie pamiętam, gdzie w końcowym odcinku ulicy Wałowej kończyło się getto, ale dalej były zabudowania raczej biedne i mało ciekawe. Były tam jakaś fabryka z charakterystyczną wieżą z cegły oraz odlewnia Kindta.

***

To koniec pierwszej części wspomnień Tomasza Paprockiego ze starego Radomia. W kolejnej odwiedzimy cmentarz przy ulicy Limanowskiego, pójdziemy na tajne komplety, przespacerujemy się ulicą Żeromskiego. Zachęcamy też do nadsyłania swoich wspomnień dotyczących życia w naszym mieście sprzed kilkudziesięciu laty.