Fotoplastykon Magiczny Radom zaprasza. Cz. 2 [ZDJĘCIA]

Plac Cerkiewny (dziś Konstytucji 3 Maja) zaprojektowano w 1846 r. na polach uprawnych, przy ówczesnym trakcie lubelskim. Urządzono go dziewięć lat później, gdy ruszała budowa cerkwi prawosławnej (dziś kosciół garnizonowy).

Plac powstał u zbiegu obecnych ulic Żeromskiego i Focha, na osi ul. Piłsudskiego, zamiast pierwotnie planowanego placu przy skrzyżowaniu dawnych ulic Michałowskiej (obecnie Sienkiewicza) i Szerokiej (Piłsudskiego).

Nazywano go na początku placem Cerkiewnym. W 1898 r. zmienił nazwę na plac Soborowy, od maja 1916 został placem Zielonym (wtedy jeszcze gęsto porastały go drzewa, zwłaszcza wokół kościoła).

Jesienią 1916 roku plac przemianowano na Konstytucji 3 Maja. W 1940 r. został Adolf Hitlerplazem. Na budynkach pojawiły się emblematy trzeciej Rzeszy. Przed kościołem ustawiono gigantyczną tablicę z mapą, na której można było śledzić "zwycięski marsz" niemieckich wojsk. Instytucje niemieckie zajęły na siedzibę najładniejsze kamienice przy placu.

Po wojnie przywrócono mu nazwę Konstytucji 3 Maja, aby w 1948 skrócić nazwę do placu Konstytucji. "3 Maja" powróciło do nazwy w 1981 r.

Plac Konstytucji 3 Maja od początku stał cię centralnym placem miasta. Był miejscem demonstracji, defilad i uroczystości patriotycznych, religijnych i wojskowych.

Zależnie od czasu maszerowały tędy wojska carskie, austriackie, ułani 72 pułku piechoty wracający z manewrów. Tutaj także urządzano demonstracje i wiece poparcia. W czasie II wojny światowej zorganizowano tu nawet bieg jesienny.

Wokół placu wyrosły monumentalne kamienice i miejskie pałace, siedziby najzacniejszych radomskich rodów.

Najbardziej okazałą kamienicą jest oczywiście dom rodu Karschów. To trzykondygnacyjny budynek o mansardowym dachu z iglicami i fasadzie o cechach eklektycznych. Jego pałacowy charakter podkreślają bogate dekoracje frontonu: ryzality, symboliczne figury, obramienia okienne, boniowanie. Jednym z ciekawszych elementów architektonicznych są umieszczone przy głównej bramie rzeźby Atlasa. Ciekawa jest też ozdobna klatka schodowa wykonana z marmuru i terakoty z żeliwną balustradą, oraz piękne sztukaterie wewnątrz.

W czasie okupacji władze niemieckie wysiedliły mieszkańców pałacu Karschów i umieściły w nim m.in. zarząd Kolei Wschodniej oraz administrację wojskową. Po wyzwoleniu pałac nie wrócił do prawowitych właścicieli. Odzyskali nieruchomość dopiero w 1993 r. na mocy wyroku sądowego, który uznał, że odebranie pałacu było bezprawne.

Pałac Karschów wznieśli w latach 1881-82 Teodor Karsch i Franciszek Wickenhagen (zięć Karscha) Budową kierował architekt Rudolf Meyer. Rodzina Karschów należała do najbogatszych i najbardziej szanowanych w ówczesnym Radomiu. Senior rodu Ludwik Karsch przybył do Radomia z Monzingen w Nadrenii w 1831 r. i założył garbarnię. W końcu XIX w. rodzina miała już trzy garbarnie i cegielnię. Ludwik Karsch był m.in. prezesem Kasy Przemysłowców Radomski, a Teodor - naczelnikiem straży pożarnej. Parter gmachu był dzierżawiony na potrzeby lokali handlowych, do 1894 r. mieścił się tu sąd okręgowy, przed II wojną światową biura kolei.

Sąsiednią kamienicę, w której mieścił się bodaj najsłynniejszy radomski hotel Europejski wzniosła w 1899 r. rodzina Łagodzińskich. W 1900 r. Franciszek Łagodziński założył Fabrykę Preparatów Farmaceutycznych i Galenowych (leki sporządzane na bazie składników roślinnych), pierwszą w Królestwie Polskim. Za swoje specyfiki lecznicze farmaceuta radomski otrzymał na wystawie w Paryżu złoty medal. Hotel Europejski to legenda Radomia, tak samo jak mieszcząca się na parterze restauracja Europa. Dziś budynek stoi pusty i niszczeje.

W hotelu Europejskim były 64 pokoje rozmieszczone na czterech piętrach. Dodatkowo na parterze znajdowała się recepcja, sala restauracyjna, kuchnia z zapleczem, a na 1. piętrze sala bankietowa.

W latach 1915-1918 działał tu teatr Mirage (według niektórych źródeł to tu debiutowała słynna Mira Zimińska), miał siedzibę Klub Narodowy. Na parterze w dwudziestoleciu międzywojennym mieściły się liczne sklepy, lokale handlowe, kawiarnia. W podwórzu znajdowała się restauracja Łowiczanka, a od frontu restauracja i legendarna kawiarnia Bolesława Przybytniewskiego. Lokal cieszył się ogromnym powodzeniem, były tu sale bilardowe, do tańca, wieczorami grały zespoły muzyczne, tu pojawiły się po raz pierwszy w mieście jazz bandy.

W 1929 r. Janina Łagodzińska kupiła od Karschów część ich sąsiedniej kamienicy. Wśród kupujących wtedy był Maciej Domaszewski oraz rodzina Magdaleny Abakanowicz, światowej sławy rzeźbiarki.

W PRL Europejski był najelegantszym hotelem Radomia, choć miała tylko II kategorię. Powodzeniem cieszyła się także mieszcząca się tu restauracja Europa z dancingiem. Tyle, że w PRL-u niezbyt dbano o hotel i gości. W grudniu 1962 r. "Życie Radomskie" donosiło: "Niewesołe mieli święta goście hotelu Europejskim w Radomiu. W pierwszy dzień świąt w niektórych pokojach unosił się dym, natomiast w drugi dzień 26 bm. zadymienie było już tak duże, że dyrekcja hotelu w obawie przed zaczadzeniem przeniosła gości do innych pokoi."

Od ładnych kilku lat budynek stoi pusty, ale w świadomości radomian nadal funkcjonuje jako hotel Europa.

W latach 1896-1902 centralnie na placu stanęła cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja. Budowla chyba nie za bardzo się udała, bo wieżę nad nawą główną i boczne wieżyczki radomianie nazywali: butelka i cztery kieliszki.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości cerkiew uznano za "symbol niewoli i kajdan, piętno hańby narodowej, a dążeniem całego miasta było znieść ten symbol schizmy". Początkowo planowano, że po przebudowie znajdzie tu siedzibę muzeum ziemi radomskiej. Powstał nawet niezbędny projekt autorstwa radomskiego architekta Kazimierza Prokulskiego. Niestety, nie udało się zrealizować tego planu. Pojawił się za to nowy pomysł - przemianować cerkiew na kościół katolicki i garnizonowy, czyli dla wojska. W 1925 r. zawiązany został komitet przebudowy. W 1930 r. świątynia była gotowa.

Przed kościołem znajduje się Pomnik Nieznanego Żołnierza. Ale to ten pierwszy, zniszczony podczas okupacji niemieckiej, był dalej od świątyni. Powstał w niewyjaśnionych okolicznościach. Najpierw nieznany ofiarodawca w nocy z 2 na 3 maja 1925 r. położył przed wejściem do kościoła marmurową płytę ze złoconym napisem: "Nieznanemu żołnierzowi Poległemu w Obronie Ojczyzny". Rok później płytę umocowano na stałe, otoczono łańcuchami wspartymi na czterech żeliwnych słupkach, obudowano też drewnianymi sztachetami. Nad płytą skrzyżowano dwie pary lanc ułańskich, a pod nią umieszczono prochy żołnierzy I Brygady Legionistów poległych w 1914 r. Pomnik w 1940 r. zlikwidowały władze niemieckie. W czasie PRL nie pozwolono zrekonstruować pomnika. Płyta z takim samym napisem została położona przed kościołem dopiero w 1995 r.

Naprzeciwko pałacu Karschów znajduje się Dom Staniszewskich. Wybudowano go w 1876 r. według projektu budowniczego Stanisława Jaroszewskiego, frontem do tworzącego się w mieście nowego placu. Jest typem kamienicy typowo mieszczańskiej o wyraźnych wpływach architektury Henryka Marconiego. Mieściły się w niej Kasa Pogrzebowa, Towarzystwo Kredytowe Miasta Radomia, Radomskie Towarzystwo Rolnicze. W czasie wojny władze niemieckie zajęły budynek na siedzibę NSDAP. Po wojnie wprowadziła się tu i przez lata działała biblioteka miejska. Teraz na parterze jest bank.

Z kolei naprzeciwko kościoła garnizonowego straszy nieco stylistyką z czasów PRL kamienica z przeszklonym ostatnim piętrem. Czy ktoś jeszcze pamięta, że dawniej była to jednopiętrowa kamieniczka zwana z racji ozdoby "Pod Aniołem"?

Narożna kamienica u zbiegu ul. Żeromskiego i Focha powstała po 1896 r. Na starym rysunku sporządzonym w tym właśnie roku jeszcze jej nie ma. W tym miejscu jest plac porośnięty kilkoma drzewami. Kiedy generał Józef Haller odwiedził Radom 20 września 1920 r., a fotograf uwiecznił ten moment, plac był już zabudowany. Na każdym balkonie, w każdym oknie widać wiwatujących ludzi. Na parterze, tam gdzie teraz jest bank, mieściła się wtedy cukiernia. Nad głowami zgromadzonych na powitanie generała tłumów widać jej szyld. Także na parterze kamienicy do strony ul. Żeromskiego były sklepy osłonięte eleganckimi markizami. Sama kamienica, dwupiętrowa, ze zdobieniami nad oknami i na narożach dachu, doskonale komponowała się na placu.

Obok kamienicy, na wzniesieniu, wybudowano w 1852 r. siedzibę dla Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Projektowali ją uznani architekci Antoni Radziszewski i Henryk Marconi. Budynek ma charakterystyczne boniowane ryzality i główny portal zwieńczony kartuszem.

Od 1922 r. mieścił się tam Bank Ziemiański, potem żeńska szkoła zawodowa oraz Państwowe Żeńskie Gimnazjum Krawieckie. W czasie II wojny światowej urządzono w budynku szpital wojskowy, potem kasyno niemieckie. Wówczas wybudowano przed nim basen przeciwpożarowy.

Po wojnie w budynku d. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego swoje siedziby miały średnie i zawodowe szkoły odzieżowe, potem szkoła muzyczna i plastyczna. Teraz, nieużytkowany, czeka na nowego nabywcę.

W latach 70., w miejscu basenu przeciwpożarowego wybudowano nowoczesne jak na tamte czasy fontanny. Składały się z trzech niecek, z których wytryskiwała woda na różne wysokości. Ławeczki przy fontannach stały się ulubionym miejscem relaksu radomian, a same fontanny wdzięcznym obiektem fotografów.

Czy pamiętacie czerwone autobusy zwane, ze względu na kształt ?ogórkami?? Tak, tak, jeszcze kilkanaście lat temu plac Konstytucji 3 Maja był bardzo ruchliwym miejscem. Autobusy komunikacji miejskiej zatrzymywały się przy "Modzie Polskiej" i po przeciwnej stronie - przy bibliotece miejskiej. Przed kościołem garnizonowym urzędowały kwiaciarki, na ulicy można było zaparkować auto i iść na zakupy.

A gdy potrzebna była pomoc milicji, wystarczyło podejść do stojącego na rogu placu, na nóżce urządzenia, wcisnąć czerwony przycisk i już odzywał się oficer dyżurny.

Światło gaśnie. Koniec drugiego seansu w naszym fotoplastykonie. Ale już zapraszamy na następny, w kolejną sobotę. Pokażemy dalszy odcinek ulicy Żeromskiego, od placu Konstytucji 3 Maja do ul. 25 Czerwca.

Zachęcamy też Czytelników do tworzenia kolejnych części fotoplastykonu razem z nami. Poszukujemy pocztówek, zdjęć, rycin, pokazujących stary Radom. Prosimy o przesyłanie skanów na nasz adres mailowy listy@radom.agora.pl, lub dostarczenie nam zdjęć. Wspólnie stwórzmy kolejne odcinki fotoplastykonu.

Przy pisaniu artykułu korzystałam z "Encyklopedii Radomia" Jerzego Sekulskiego, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, 2012 r.