Fotoplastykon Magiczny Radom zaprasza. Cz. 3 [ZDJĘCIA]

Trakt lubelski na dobre zaczął się zabudowywać kamieniczkami pod koniec XIX w. Został wówczas wyprostowany i wytyczony jako główna arteria miejska. Otrzymał on nazwę ulica Lubelska (dziś Żeromskiego). Zaczęto budować przy niej kamienice, obowiązkowo przynajmniej dwukondygnacyjne. Zamieszkiwali je wysocy urzędnicy państwowi, miejscy, wojskowi, ziemianie oraz bogaci rzemieślnicy. Lokowano w nich sklepy, biura, szynki, a także instytucje użyteczności publicznej.

Jednym z bardziej monumentalnych gmachów w tej części ul. Lubelskiej była siedziba banku (dziś sąd). Na szczególną uwagę zasługuje bogata w detal architektoniczny fasada budynku z reprezentacyjnym pseudoportykiem w wielkim porządku doryckim. Duże wartości zabytkowe posiada oryginalna więźba dachowa, zwłaszcza więźba kopuły wyróżniająca się doskonałym wykonawstwem" - można przeczytać w uzasadnieniu decyzji o wpisie budynku stojącego przy Żeromskiego do rejestru zabytków.

Budynek po banku z zachowanymi elewacjami, detalem architektonicznym, więźbą dachową oraz układem i dekoracją wnętrz, w tym zachowaną w stanie niezmienionym klatką schodową z ażurową żeliwną barierką, stanowi charakterystyczny i reprezentacyjny punkt w północnej pierzei ulicy Żeromskiego. Siedziba banku powstała w latach 1910-1919 według projektu architekta Zygmunta Słomińskiego dla ówczesnego radomskiego oddziału Rosyjskiego Banku Państwa. Przed II wojną światową mieścił się w nim oddział Banku Polskiego SA, a w czasie wojny niemiecka Reichkreditkasse.

Zachowały się zdjęcia z tamtego czasu, na których widać gigantyczną kolejkę ustawioną przed bankiem. W paź­dzier­ni­ku 1939 ro­ku władze nie­miec­kie wydały zarządzenie, które wpro­wa­dza­ło dla Ży­dów za­kaz po­sia­da­nia wię­cej go­tów­ki niż 200 zł na ro­dzi­nę w jed­nym miesz­ka­niu, za­kaz do­ko­ny­wa­nia na rzecz Ży­da wy­płat w kwo­cie wyż­szych niż 50 zł, obo­wią­zek trzy­ma­nia nad­wy­żek po­nad te kwot na spe­cjal­nych kon­tach, z któ­rych po­dej­mo­wać nie wol­no wię­cej niż 250 zł ty­go­dnio­wo.

Po wojnie był siedzibą Narodowego Banku Polskiego. Jego architektura zachwyciła filmowców, w 1967 r. kręcono tu sceny filmu Jana Łomnickiego "Kontrybucja". W 2003 r. po likwidacji oddziału NBP w Radomiu nieruchomość otrzymał sąd. Przeprowadzono wtedy adaptację wnętrza i wyremontowano elewację frontową. Ostatnio zaś wymieniono poszycie dachu z wyjątkiem górującej nad budynkiem kopuły oraz odnowiono elewację od podwórza.

Prawie kilometr od ówczesnych granic administracyjnych miasta, na polach uprawnych leżących na pograniczu wsi Dzierzków, wzniesiono potężny gmach Komisji Województwa Sandomierskiego. Projekt sporządził znakomity architekt włoski Antonio Corazzi, a zgodę na budowę wydał gen. Józef Zajączek, namiestnik Królestwa Polskiego.

Prace budowlane, które prowadził Grzegorz Bielski, a nadzorował Stefan Baliński - uczeń Corazziego, rozpoczęte w 1825 r. zakończono po dwóch latach. Powstał dwupiętrowy klasycystyczny gmach z dwoma bocznymi skrzydłami, na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem. Budynek jest odsunięty od ulicy około 40 metrów. Przestrzeń tę wykorzystano na budowę podjazdu i zieleń. Od ulicy skwer odgradzał parkan z kutymi przęsłami. Warto też zwrócić uwagę, że pierwotnie do gmachu prowadziły dwa wejścia symetrycznie rozmieszczone względem środkowej części.

W czasie okupacji gmach zajęły władze niemieckie. Wtedy też przebudowano go. Zlikwidowano dwa wejścia, a zamiast nich powstało jedno centralne. Niemcy dodatkowo wznieśli tylne skrzydło. Krąży opowieść, że docelowo budynek miał być przebudowany w taki sposób, aby z lotu ptaka przedstawiał swastykę.

Po wojnie gmach był siedzibą władz: powiatowych, wojewódzkich, miejskich. Zmieniał się też nieco jego wygląd. Były lata, w których elewacja całkowicie zarośnięta była winoroślą.

Przed budynkiem swego czasu istniał też basen przeciwpożarowy. Zlikwidowano go po tragicznym wydarzeniu: w basenie utopiło się dziecko. Basen zastąpił skwerek z zielenią. Kilka lat temu ponownie przebudowano skwer przed budynkiem: zlikwidowano murek oddzielający go od ulicy, wybudowano szeroki pasaż prowadzący do schodów głównych.

Na przeciwko gmachu Corazziego istniała kiedyś niewielka kamieniczka. Pierwotnie była to siedziba banku, po wojnie mieściła się tam Wojskowa Komenda Uzupełnień. Warto wspomnieć o tym budynku, bo od kilku lat już nie istnieje. A w czasach PRLu odgrywała ważną rolę: z balkonu komentowano pochody pierwszomajowe.

Jedna z bardziej popularnych cukierni w Radomiu była Udziałowa mieszcząca się w latach 20. XX w. kamienicy stojącej u zbiegu obecnych ul. Żeromskiego i Moniuszki. Jej właścicielem był Bolesław Pomianowski, herbu Ślepowron. Urodził się w 1863 r. w Kaliskiem. Firma była prowadzona na wysokim poziomie, a jej wyroby cieszyły się powodzeniem. Istniała do 1924 r.

W nowocześnie urządzonych wnętrzach (marmury, lustra, szkło) spotykali się lokalni politycy. "W cukierni Udziałowa o godz. 7 i pół wieczorem dr. Kelles-Krauz po wejściu do cukierni zbliżył się do stolika, przy którym siedział redaktor "Odrodzenia" M.A. Nowakowski z p. Paschalskim i zwrócił się do tego ostatniego słowami: dobrze, że Pan jest, będzie Pan świadkiem, że jeśli redaktor co tydzień będzie pisał w swojej gazecie o mojej żonie to... i uderzył w twarz siedzącego redaktora" - pisano w gazecie endeckiej "Odrodzenie".

W latach 50. do kamienicy wprowadziły się Delikatesy PSS. Przez lata były symbolem luksusu, kojarzyły się z dobrymi markami. Radomianie wspominają je z sentymentem. Na parterze było stoisko z wędlinami i pieczywem. Tylko tam można było kupić prawdziwą szynkę, i to nie tylko przed świętami. Ryby, choć nie były wtedy rarytasem, zawsze tam wydawały się ładniejsze i świeższe niż w innych sklepach. Na piętrze można było kupić kawę ziarnistą, ekspedientki mieliły ją na miejscu na życzenie klienta. Pachniało już na schodach. Przez lata był tam też niewielki barek, w którym można było napić się kawy. Na tym samym piętrze były też słodycze, oczywiście te najlepsze - z Wedla i Wawelu. Częściej niż w innych sklepach pojawiały się kubańskie pomarańcze. Tu była pierwsza w Radomiu  pepsi-cola.

Kiedyś u zbiegu Moniuszki i Żeromskiego byłą pusta działka, ogrodzona płotem z drewnianych sztachet. W lato organizowano tu kino letnie: filmy wyświetlano na ekranie wymalowanym na ścianie sąsiedniej kamienicy. W latach 60. XX w. działkę kupił PSS Społem, które wybudowało Spółdzielczy Dom Handlowy "Sezam". Najnowocześniejszy wówczas obiekt handlowy w mieście. Budynek zaprojektował architekt Grzegorz Bauer, a elewację Maciej Peterkowski.

Na piętrze Sezamu znajdowało się m.in. stoisko z wyrobami bułgarskimi. Można tam było kupić ceramikę oraz tkaniny. Później w tym samym miejscu istniało stoisko z wyrobami szklanymi. Gdy "rzucili" szklanki z Krosna, kolejka chętnych zaczynała się na ulicy przed wejściem głównym.

Innym razem zorganizowano konkurs dla klientów. Zamknięto drzwi do Sezamu i ogłoszono, że kto ma przy sobie grosz, to dostanie lodówkę. Nie wiemy, czy komuś się udało wejść w ten sposób w posiadanie upragnionego artykułu gospodarstwa domowego. Ale wielu radomian chodziło potem do Sezamu z jednogroszówką w kieszeni.

Światło gaśnie. Koniec trzeciego seansu w naszym fotoplastykonie. Ale już zapraszamy na następny w przyszły piątek. Poświęcimy go jubileuszowi 100-lecia liceum Kochanowskiego.

Zachęcamy też Czytelników do tworzenia kolejnych części fotoplastykonu razem z nami. Poszukujemy pocztówek, zdjęć, rycin, pokazujących stary Radom. Prosimy o przesyłanie skanów na nasz adres mailowy listy@radom.agora.pl, lub dostarczenie nam zdjęć. Wspólnie stwórzmy kolejne odcinki fotoplastykonu.

Przy pisaniu artykułu korzystałam z "Encyklopedii Radomia" Jerzego Sekulskiego, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, 2012 r.