Fotoplastykon Magiczny Radom zaprasza. Rynek! [ZDJĘCIA]

Pierwsze murowane domy pojawiły się tu pod koniec XV w. Sam Rynek, jako centrum Nowego Miasta czy mówiąc inaczej Miasta Kazimierzowskiego miał kształt lekko owalnego prostokąta o powierzchni około 1 ha. Mimo licznych przebudów zachował do dziś pierwotny kształt. Z każdego narożnika wybiegały po dwie prostopadłe do siebie ulice. Dziewiąta ul. Rwańska, wychodząca centralnie w kierunku wschodnim powstała nieco później.

W pierzejach znajdowało się początkowo 20 działek budowlanych. Jeszcze na początku XIX w. stało tam 28 domów drewnianych i tylko 16 murowanych, w tym jedyny w mieście budynek dwupiętrowy, oraz, na środku Ratusz. Zbudowano go za czasów Kazimierza Wielkiego. Wzniesiony z drewna na planie prostokąta i nakryty dwuspadowym dachem gontowym, miał wieżę. Przed fasadą miał drewniany podcień, w którym urządzano kramy. W XVI w. siedzibę władz Radomia przebudowano w stylu renesansowym. W piwnicach sadzano więźniów, na parterze znajdowały się pomieszczenia sądu wójtowskiego (wójt, czyli odpowiednik dzisiejszego prezydenta, miał bowiem nad mieszczanami władzę sądowniczą), archiwum, kasa i skarbiec. Na piętrze była zaś duża sala posiedzeń. Na przełomie XVIII i XIX w. popadł w ruinę i gen. Józef Zajączek, książek namiestnik Królestwa Polskiego, po wizycie w Radomiu, nakazał go rozebrać.

Na placu rynkowym jeszcze do końca lat 80. XIX wieku odbywały się targi. Potem został zadrzewiony. Przez kilka wieków stanowił centrum miasta, gdzie koncentrowało się życie gospodarcze, administracyjne i polityczne miasta. Na środku rynku odbywały się kiedyś także egzekucje, których dokonywał będący na etacie miasta kat. Podobno miecz katowski był w ratuszu jeszcze w 1911 r. Na ścięcie skazany został w 1634 r. Józef Kamiński. Kary jednak uniknął, bo welon zarzuciła mu na głowę wdowa Katarzyna Kozłowska, oznajmiając w ten sposób, że bierze go sobie za męża.

Był też czas, gdy centralnym punktem placu był basen przeciwpożarowy, w którym koncentrowało się życie towarzyskie okolicznych mieszkańców, potem fontanny, których też już nie ma. Od 1923 r. plac rynkowy nosił imię Tadeusza Kościuszki, od 1933 r. Legionów, w czasie wojny Rathaaus-Platz,  od 1948 r. - 15 Grudnia, a od maja 1955 r. - 800-lecia. Teraz znów jest Rynkiem.

W 1863 r. władze carskie wzniosły na rynku szubienicę, na której wieszano bohaterów powstania styczniowego. 60 lat później powstała idea ustawienia w tym miejscu pomnika ku czci poległych legionistów. Przebudowano wtedy płytę rynku zgodnie z projektem radomskiego architekta Kazimierza Prokulskiego.

Kamień węgielny w obecności Józefa Piłsudskiego położono w 1924 r. Pomnik zaprojektował prof. Wojciech Jastrzębowski a wykonał Stanisław Ostrowski. Przedstawiał na piedestale z cokołem żołnierza "na spocznij" z karabinem u nogi.

Co ciekawe, podczas uroczystości odsłonięcia na cokole stała gipsowa kopia. Wszystko z powodu braku funduszy na wykonanie odlewu. Właściwy pomnik z brązu stanął dopiero cztery lata później. W 1940 r. pomnik zburzyły władze okupacyjne. Legionista wrócił na Rynek dopiero w 1998 r.

Dom Gąski i Esterki uważane są za najstarszych murowanych budynków mieszkalnych w mieście. Powstały pod koniec XV w. Dom Esterki wystawił Ignacy Gaczkowski. W czasie wojny został rozebrany. W latach 50. odbudowano go na starych fundamentach, zmieniając nieco jego wygląd. Przebudowę zaprojektowali architekci Franciszek Okowiński i Marian Majewski. Wnętrze budynku dostosowano do potrzeb wystawienniczych, dziś, razem z Domem Gąski jest siedzibą Muzeum Sztuki Współczesnej.

Nazwa Domu Gąski pochodzi od fundatora, rajcy radomskiego Stanisława Gąski. Podobno w 1656 r. kwaterował w nim dwukrotnie król szwedzki Karol Gustaw i, jak mówi podanie, planował tam rozbiór Polski. W XVIII w. mieściła się tam apteka Christiana Valentino, a sto lat później hurtownia piwa.

Dom Deskurów stojący we wschodniej pierzei powstał w  latach 1824-25, na działce zakupionej od proboszcza fary. na której pierwotnie miał stanąć nowy ratusz miejski. Po śmierci Andrzeja Deskura jego spadkobiercy dokupili, także od proboszcza fary, sąsiednią działkę i dobudowali trzy skrzydła boczne. Powstała okazała kamienica na planie czworoboku, z wewnętrznym patio. W czasie zaborów stacjonowali w niej oficerowie carscy najwyższych stopni, gdyż uważano, że ma odpowiedni standard. Mieściła się w nim również kancelaria Naczelnika Wojennego Guberni Radomskiej.

Z kolei najokazalszy obiekt w Rynku to Kolegium o. Pijarów. Teraz to Muzeum im. Malczewskiego. Przez długie lata w budynku mieściła się jednak szkoła.

W 1682 r. w Radomiu pojawili się zakonnicy - pijarzy, słynący z prowadzonych przez siebie szkół i założyli placówkę. Uczyła się w niej męska młódź szlachecka, a wśród przedmiotów była już nie tylko łacina i retoryka, ale i przyroda oraz geografia. Pierwszy egzamin uczniowie pijarów zdawali w 1777 r., a ich popisom przyglądał się sam Hugo Kołłątaj. Przy kolegium pijarzy wystawili też kościół. Pierwotny, drewniany, nie zachował się, następny, już murowany, został przekształcony w salę lekcyjną, gdy zlikwidowano zakon pijarów. Przy Rynku nadal działała jednak szkoła, ale już rządowe gimnazjum rosyjskie.

Na początku XX w. uczniowie tej szkoły podjęli strajk, domagając się wprowadzenia do szkół języka polskiego. Do tzw. rządówki uczęszczał także późniejszy słynny lekarz i odkrywca Tatr Tytus Chałubiński.

Gmach przy Rynku służył szkolnictwu aż do 1970 r. Jako ostatnie mieściło się tu Liceum im. Tytusa Chałubińskiego.

Po wyburzeniu starego i mocno zniszczonego ratusza, urzędy miejskie przeniesiono do klasztoru benedyktynek, potem do Domu Gąski, kamienicy Ruśnikiewiczów a potem do narożnej kamienicy przy Rynku 16, u zbiegu z ul. Rwańską. Wreszcie zapadła decyzja o budowie nowego ratusza.

XIX-wieczna estetyka nakazywała, by ratusz wznosić nie na środku rynku, ale w pierzei. Z różnych przedstawianych projektów władze Radomia wybrały plan Henryka Marconiego, wybitnego architekta. Pierwsi urzędnicy wprowadzili się do częściowo wykończonego gmachu w 1847 r. Oprócz biur magistrackich mieściły się tam mieszkanie prezydenta miasta i inspektora policji. Wieżę wybudowano z przeznaczeniem dla komendy straży ogniowej, w 1852 r. zamontowano w niej zegar.

Do gmachu głównego przylegał, oddzielony bramą przejazdową, budynek odwachu z trzyprzęsłowym podcieniem, który zamurowano w 1954 r. Pozostały po nim jedynie okna i łukowate relikty. W 1958 r. budynek oddano do dyspozycji Archiwum Państwowego.

Światło gaśnie. Koniec piątego seansu w naszym fotoplastykonie. Ale już zapraszamy na następny.

Zachęcamy też Czytelników do tworzenia kolejnych części fotoplastykonu razem z nami. Poszukujemy pocztówek, zdjęć, rycin, pokazujących stary Radom. Prosimy o przesyłanie skanów na nasz adres mailowy listy@radom.agora.pl, lub dostarczenie nam zdjęć. Wspólnie stwórzmy kolejne odcinki fotoplastykonu.

Przy pisaniu artykułu korzystałam z "Encyklopedii Radomia" Jerzego Sekulskiego, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji, 2012 r.