Fotoplastykon Magiczny Radom. Stare uliczki [ZDJĘCIA]

Rwańska to jedna z najstarszych radomskich uliczek, wytyczona prawdopodobnie już w XIV w. lub na początku XV. Jej nazwa, unikatowa w skali kraju, pochodzi podobno od słowa "rwa", które miało niegdyś oznaczać dół, wykop, rów, grób. Dlaczego grób" Bo początkowo była wąską ścieżką biegnącą pomiędzy grobami od kościoła św. Jana do bramy lubelskiej.

Co ciekawe, jeszcze na początku XIX w. prawie w całości była zabudowana drewnianymi chatami. Dopiero później zastąpiły je klasycystyczne kamieniczki, które częściowo zachowały się do dzisiaj.

Była to uliczka o charakterze handlowo- usługowym, z zakładami i sklepikami na parterze i mieszkaniami na piętrach. Do czasów okupacji zamieszkiwała ją głównie ludność żydowska. Pod numerem 8 urzędował felczer Abram Finkielsztajn, Biura Pisania Próśb "Rekord" było pod 21. Były na ulicy także: szczotkarz - Icek Ajchental mieszkający pod numerem 1, wyrabiający w budynku nr 25 kapelusze i czapki Jakub Rutman, pracujący pod 12 kotlarz Kuperszmidt, sprzedający pod 3 "fajansowe wyroby i porcelanę" Abram Frydman oraz handlujący artykułami budowlanymi w domu nr 17 Jakub Sulcer. W czasie wojny przemianowano ją na Johannisgasse.

W połowie uliczki stoi kościół św. Jana Chrzciciela, zwany powszechnie farą. Wzniesiono go w latach 1360-70 z fundacji Kazimierza Wielkiego. Niewiele wiadomo o pierwotnym wyglądzie świątyni, przebudowywanej i rozbudowywanej w ciągu wieków. W XV w. dobudowano do niej trzy kaplice: św. Krzyża, św. Trójcy i św. Anny. Potem kościół zyskał wieżę, która pełniła tez funkcję strażnicy miejskiej. Przybyły też kolejne kaplice, w tym ta Kochanowskich, która przetrwała do dzisiejszych czasów w najmniej zmienionym stanie.

W 1876 r. podczas burzy z wieży kościoła farnego spadły krzyż i niewielka kula, na której był osadzony. Ze środka kuli wypadł pergamin, na którym było napisane, że świątynię ufundowano w 1180 r. Wszystko przez to, że kościelnym wizytatorom często się myliły dwaj Kazimierze. Sprawiedliwy, rządzący w XII wieku, i Wielki z XVI stulecia. Naprawdę farę, jak i cały Nowy Radom, zawdzięczamy ostatniemu piastowskiemu władcy. Gruntowną restaurację połączoną z przebudową przeprowadzono na początku XX stulecia. Według legendy w farze Kazimierz Wielki "król chłopów" trzymał do chrztu Kazimierza Trzaskę, syna włościanina spod Radomia. Tu modlili się Władysław Jagiełło i Jadwiga, Władysław Warneńczyk, Kazimierz IV Jagiellończyk i święty Kazimierz, Zygmunt Stary, Zygmunt August i jego ukochana Barbara Radziwiłłówna.

Ulica Wałowa wbrew wyobrażeniom jest stosunkowo młoda. Wytyczono ją bowiem w latach 20. XIX w. na zasypanej fosie miejskiej. Miała być ciągiem spacerowym, podobnie jak ulica Spacerowa (obecnie Reja). Tu także głównie zamieszkiwali Żydzi.

Ze względu na umiejscowienie jatek miejskich: naprzeciwko zamku i przy ul. Starokrakowskiej, a potem także placu targowego, ulica stała się centrum handlowym XIX-wiecznego Radomia.

W czasie wojny ulica znalazła się na obszarze getta. Od strony placu Kazimierza Wielkiego zamknięto ją bramą. W czasie likwidacji getta mieszkańców wywieziono do obozów zagłady. Do dzisiejszych czasów nie zachowały się budynki jatek, wyburzono dom pod krymką, jak nazywano ze względu na charakterystyczny dach kamienicę stojąca przy skrzyżowaniu z ulicą Krakowską. Już współcześnie wyburzono kamienicy przy ul. Małej, teraz przy Wałowej 4 i 6.

Plac Kazimierza Wielkiego powstał za bramą lubelską i połączył ulice Wałową, Żeromskiego, Rwańską, Malczewskiego i Reja. Od czasów średniowiecza przechodził tędy główny węzeł drogowy, w którym zbiegały się trzy trakty: najważniejszy z Rusi przez Chełm i Lublin oraz dwa o znaczeniu lokalnym - z Kozienic przez Jedlnię oraz z Tarczyna i Grójca przez Białobrzegi i Firlej. Jego wschodnia pierzeję tworzy klasycystyczna zabudowa z I połowy XIX wieku, m.in.. dom Kociubskiego stojący u zbiegu ul. Wałowej i Żeromskiego i neoklasycystyczna kamienica przy Malczewskiego 2. Początkowo nazywano go placem przedbramnym, potem Św. Trójcy Przenajświętszej a w 1965 r. otrzymał imię Kazimierza Wielkiego.

Przy placu Kazimierza Wielkiego wzniesiono murowany klasztor i kościół Benedyktynek Kongregacji Chełmińskiej.  Wybudowany z cegły w stylu barokowym po pożarze został odbudowany według projektu Tylmana z Gameren w latach 1678-91. Od początku XIX w. budynki klasztorne użytkowano jako lazaret i więzienie. Kościół pełnił funkcję cerkwi i był magazynem. Świątynię przebudowano po I wojnie światowej w stylu neobarokowym. Najcenniejszym elementem wyposażenia jest obraz "Św. Trójca".

W 1820 r. budynek poklasztorny zaadaptowano na więzienie. Osadzano tu walczących w powstaniach narodowych oraz uczestników rewolucji 1905 r. W okresie międzywojennym trafiali tu mężczyźni i kobiety skazani na wyroki do pięciu lat pozbawienia wolności. Jednorazowo mogło tam przebywać do 400 więźniów. W czasie okupacji niemieckiej przeszło przez radomskie więzienie ok. 18 tys. osób. Wykonywano tu egzekucje, lub wysyłano do obozów zagłady. Po zakończeniu wojny więziono tu m.in. członków organizacji niepodległościowych. We wrześniu 1945 roku podczas akcji rozbicia więzienia uwolniono 300 więźniów UB. Budynek przestał pełnić funkcję więzienia dopiero w 1999 r.

Dawną ulicę Spacerową, podobnie jak i Wałową, wytyczono na miejscu zasypanej fosy biegnącej wzdłuż murów miejskich po północnej stronie Nowego Radomia. Wysadzana drzewami tworzyła ciąg pieszy prowadzący z centrum do Starego Ogrodu. Warto wspomnieć, że w nieistniejącym już domu nr 12/14 pochodzącym z II połowy XIX w. mieścił się zajazd, a w latach 1912-17 szkoła żydowska. Z kolei w domu ponad nr 4 mieszkał Walery Przyborowski.

Ważniejszym zabytkiem na obecnej ul. Reja jest kościół ewangelicko-augsburski. W 1826 r. Wysoka Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zezwoliła na erygowanie parafii w naszym mieście. Utworzenia domagali się miejscowi wyznawcy. Budynek - ten sam, w którym obecnie mieści się kościół - zakupiono za 3 tys. zł. Wcześniej był to budynek nieczynnego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W 1818 r. zajął go teatr miejski. Urządzono w nim scenę, trzypoziomowa widownię, garderobę, szatnię i bufet. Ponieważ teatr nie przynosił dochodów, sprzedano go gminie ewangelicko-augsburskiej. Parafia przystąpiła do przebudowy: przede wszystkim zlikwidowano główne wejście od ulicy Szewskiej, a urządzono od ul. Spacerowej, w wieży wzniesionej w miejsce dawnej baszty obronnej. Zmieniono też wystrój wnętrza: przeniesiono chór, a w jego miejsce postawiono ołtarz.

Pierwsze nabożeństwo w świątyni ewangelickiej odbyło się 15 sierpnia 1828 r. "przy ogromnie licznem zgromadzeniu nie tylko ewangelików, ale i przedstawicieli innych wyznań. Po polsku przemawiał Ks. Benni z Piotrkowa, po niemiecku kaznodzieja Hoff obsługujący od pewnego czasu parafię" - zapisano w kościelnej kronice. Pierwszym pastorem radomskim został w 1830 r. ksiądz Juliusz Krause. Niestety, doglądając remontu świątyni i jej przebudowy, ks. Krause uległ śmiertelnemu wypadkowi - uderzyła go ciężka, spadająca z dzwonnicy dachówka. Radomscy ewangelicy wnieśli wielki wkład w rozwój miasta i regionu. Z tego środowiska wywodził się Oskar Kolberg i Karol Hoppen, ewangelikami byli przemysłowcy z rodów Karschów, Kindtów i Wickenhagenów.

Trakt warszawski nosi imię Jacka Malczewskiego od 1925 r. Biegł od placu Kazimierza Wielkiego do Strumienia Północnego i była niegdyś początkiem traktu handlowego do Kozienic i Warszawy. Na zachowanych starych fotografiach i rycinach widać rogatkę miejską stojącą obok klasztoru sióstr benedyktynek. W czasie wojny władze okupacyjne przemianowały ją na Poststrasse ze względu na istniejący tam urząd pocztowy.

Poczta posiadała samodzielny zespół drewnianych budynków już pod koniec I Rzeczypospolitej. Wyróżniał się ciekawą architekturą. Były tam pomieszczenia dla dyrekcji, pocztmistrza, stajnie dla koni oraz wozownia i stacja dyliżansów. Po utworzeniu guberni radomskiej pocztę przeniesiono do murowanego budynku, który przy trakcie wybudował około 1825 r. w pobliżu drewnianej zabudowy Ignacy Podymowicz. Obiekt powstał według projektu Alfreda Dickensteina. Potem dobudowano obok drugi budynek i połączono w jedno, z tyłu powstały budynki stajni i wozowni. Poczta przy ul. Malczewskiego działa do dzisiaj.

Przy Trakcie warszawskim do dzisiaj stoi też dawna siedziba loży masońskiej. Gmach, który stanął w 1816 r., zaprojektował Jakub Kubicki. Ponieważ stowarzyszenie było tajne, nie mogło formalnie figurować jako właściciel nieruchomości. W księgach zapisano więc, że budynek należy do bogatego kupca radomskiego Jana Pusznika, najprawdopodobniej również wolnomularza. Radomskim masonom nie dane było jednak cieszyć się zbyt długo swoją siedzibą. W 1821 r. namiestnik Królestwa Polskiego gen. Józef Zajączek ogłosił bowiem rozporządzenie następującej treści: "Okoliczności w których żyjemy są tej natury, że każde zgromadzanie się tajemne, choćby w najlepszym celu nie może nic innego jak wzbudzać podejrzenie. Z tych powodów wzywamy władze najwyższe wolnomularstwa kraju, aby tak prace swoje, jako i lóż kapitulnych oraz symbolicznych w kraju znajdujących się przykrócić kazały aż do czasu nieograniczonego. Wszelkie zatem zgromadzenia się lóż w Warszawie od pierwszego października, zaś na prowincyi od 15 października uważane będą za wykraczające przeciw prawu". Budynek po masonach zajął w 1822 r. wojskowy lazaret, a od 1863 r. mieściły się tam biura urzędu powiatowego. Po odzyskaniu niepodległości na ul. Malczewskiego wprowadził się Sąd Pokoju, w latach 1939-1973 obiekt znów należał do szpitala. W 1975 r. gmach zajęła prokuratura wojewódzka. Pamiątką po masonach jest ornamentyka nad oknami pierwszego piętra - młotki to jeden z symboli tej organizacji.

Bale i rauty, spektakle teatralne i popisy śpiewaków, wystawy i odczyty - od ponad 150 lat Resursa służy radomskiej kulturze.

Pomysł postawienia Resursy zgłosiła w 1850 r. Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Radomskiego. Miała ona w swojej pieczy powstały niedawno szpital miejski (teraz mieści się tu oddział ortopedyczny) i szukała sposobów jego finansowania.

Wystąpiła o zgodę na budowę "Domu Resursowego? na placu szpitalnym przy ulicach Warszawskiej i Kozienickiej z Salą Piętrową, która by służyć mogła na koncerta, bale, teatr i miejsce spotkań obywateli. Plany, z błogosławieństwem gubernatora, zaczął sporządzać znany lokalnie architekt, pomocnik budowniczego guberni, Ludwik Bartłomiej Radziszewski. Zachowały się one w zbiorach Archiwum Państwowego w Radomiu. Nieznaczne poprawki wprowadził sławny Henryk Marconi, zalecając podwyższenie ścian cokołu o jeden łokieć. Aby obniżyć koszty budowy, do roboty pognano więźniów, na część prac murarskich, ciesielskich i kamieniarskich zlecono przetargi. Budowa postępowała szybko, bo już przed zimą 1851 r. obiekt był gotowy w stanie surowym. Były już szyby, a na dachu blacha żelazna z zakładów w Białogonie. Placyk przed Resursą wybrukowano, a z tyłu stanął jeszcze pawilon "35 na 15 na 8 łokci mający". Z zewnątrz budowlę miały zdobić figury trzech muz: Talii, Melpomeny i Euterpe - wykonane z wapienia pińczowskiego.

Odbywały się bale i rauty, odczyty, koncerty, spotkania środowiskowe i przedstawienia teatralne. Na krótko życie kulturalne w Resursie zostało przerwane w 1861 r., kiedy to carskie władze zakazały działalności tego typu placówkom. Budynek zajął na kancelarię naczelnik wojenny gen. Uszakow. Ponowne otwarcie nastąpiło w 1867 r. W 1903 r. odczyt na rzecz powodzian wygłosił tu Henryk Sienkiewicz. Na czas wojen - pierwszej i bolszewickiej - w Resursie instalowały się szpitale wojskowe. W 1922 r. wprowadził się Teatr Rozmaitości. Podczas okupacji hitlerowskiej w Resursie mieścił się tzw. Dom Niemiecki i tu doszło w 1943 r. do zamachu na wysokich funkcjonariuszy Generalnej Guberni. Po wojnie na filmy zapraszały kina "Przyjaźń" i "Pokolenie". Ostatnie dziesięciolecie dla Resursy to czas Ośrodka Kultury i Sztuki i znów remontów. Może niedługo, gdy się zakończą, ujrzymy ten zasłużony gmach w pełnej krasie.

Światło gaśnie. Koniec piątego seansu w naszym fotoplastykonie. Ale już zapraszamy na następny.

Zachęcamy też Czytelników do tworzenia kolejnych części fotoplastykonu razem z nami. Poszukujemy pocztówek, zdjęć, rycin, pokazujących stary Radom. Prosimy o przesyłanie skanów na nasz adres mailowy listy@radom.agora.pl, lub dostarczenie nam zdjęć. Wspólnie stwórzmy kolejne odcinki fotoplastykonu.