Życie w ziemiańskich dworach. Krzyżanowice [ZDJĘCIA]

Narratorem powieści jest Józef Chrzanowski, urodzony w 1924 r. syn Henryka i Anny z Dobieckich, wieloletni mieszkaniec dworu w Krzyżanowicach koło Iłży. Jak pisze w swoich wspomnieniach, w latach 80. XIX wieku zamieszkał w Krzyżanowicach dziad jego Józef Dobiecki. "Ciotka i opiekunka babki mojej Bronisławy z Heydlów, Józefowej Dobieckiej, Apolonia Polanowska, w prezencie ślubnym zaplanowała i założyła jej park, dopomogła też w unowocześnieniu Krzyżanowickiego dworu. W tym też okresie powiększono go o dwie przybudówki nie zakłócając jego osiemnastowiecznego stylu" - pisze Józef Chrzanowski. Oddajmy zatem mu głos.

-Problemy administracyjne i ekonomiczne związane z prowadzeniem majątku pasjonowały mnie od wczesnej młodości. Przejąłem od rodziców przywiązanie do ziemi, stosunek do środowiska i otaczających go innych środowisk, z którymi należało zgodnie współpracować. Wpoili mi też przekonanie, że jest się tylko użytkownikiem przekazanej nam ojcowizny, zarówno moralnej jak materialnej, należy ją wzbogacać z korzyścią dla  siebie i otoczenia, a nigdy nie uszczuplać czy trwonić. Ojciec mój po ślubie z matką w Jankowicach 8 kwietnia 1923 roku, rozparcelował posiadany na spółkę ze stryjem Jasiem majątek Gózd w Radomskim, zamieszkał w Krzyżanowicach. Uzyskane z parcelacji kapitały wniósł do Krzyżanowic i zajął się administracją.

Krzyżanowice poważnie zniszczone wojną wymagały dużych inwestycji. Nie odbudowano spalonej gorzelni, uważając ją za nieopłacalną przy zmniejszonej parcelizacją powierzchni majątku. Z tego też powodu zlikwidowano hodowle owiec, pozostawiając tylko hodowle świń (około 20 macior).

Z zamiłowaniem poświęcił się ojciec hodowli koni półkrwi angielskiej, skrzyżowanych na początku lat trzydziestych z angloarabami, co dało w rezultacie lekkiego konia roboczego i konia kawaleryjskiego.

Wojsko kupowało od nas na dorocznych remontach, 4 do 6-ciu trzylatków - była to pozycja licząca się w dochodowości gospodarstwa. Znaczne też dochody przynosiła produkcja mleczna - około 80 krów rasy holenderskiej. Mleko butelkowane na miejscu, było codziennie rano dostarczane bezpośrednio do domów zaabonowanych odbiorców w odległych o 25 km. Starachowicach.

Bardzo lubiłem jeździć z ojcem w pola "do gospodarstwa", konno lub "linijką" była to okazja by dzielić się ze mną swymi projektami i tłumaczył różne pociągnięcia ekonomiczne i administracyjne.

W okresie międzywojennym, tryb życia w Krzyżanowicach był ściśle wytyczony, nie był on jednak monotonnym, gdyż każdy dzień przynosił jakieś bardziej, lub mniej zaplanowane urozmaicenia.

Ranne śniadanie było podawane w pokoju "stołowym" między godziną 8 a 9. Przychodzono do stołu oddzielnie, bardziej honorowani goście i chorzy dostawali śniadanie do pokoi. Do chleba podawano wędlinę, ser, konfiturę, miód, pito herbatę, lub kawę, zależnie od gustu, czystą, z mlekiem lub śmietanką.

Do obiadu siadano punktualnie o godzinie 12.30, składał się on z zupy, dania mięsnego, lub w dnie postne ryby, zakończony deserem i czarną kawą. Jeśli na obiedzie byli przyjezdni goście, przed zupą podawano kanapki z wódką a po obiedzie piło się kawę w czerwonym saloniku.

Wino podawano do posiłku tylko w wyjątkowych okolicznościach, z okazji jakiejś "uroczystości" lub świąt. Podwieczorek podawano o godzinie 16.30 pito herbatę, na stole stał chleb, marmolada ciastka i owoce.

Jeśli nie przychodziło się na podwieczorek, należało uprzedzić, przeszkodą mogła być planowana wizyta w sąsiedztwie, dalszy spacer konny, polowanie itp.

Godzina kolacji przesuwała się zależnie od pory roku, zimą koło godz. 19, w lecie koło 20, a nawet w czasie żniw  21. Podawano ciepłe danie: pierogi, kluski, czy jakąś potrawę z jajek lub grzybów, w lecie często kwaśne mleko z kartoflami. Do herbaty jadło się z chlebem wędlinę i sery.

Dzień kończył się w czerwonym saloniku, gdzie wszyscy domownicy zasiadali na swoich miejscach dokoła stołu, przy palącej się jasno lampie naftowej. Słuchano radia, komentowano ostatnie wydarzenia zarówno światowe, jak i krzyżanowickie, po czym następowała cisza, a każdy zabierał się do czytania gazet, tygodników, lub książki.

Czasem po kolacji zbierała się partia brydża z okazji czyjegoś przyjazdu, lub nadejścia proboszcza ks. Dusińskiego bardzo z nami zaprzyjaźnionego - w czasie wojny przyprowadzał czasem brata zaangażowanego w AK mieszkającego u niego na "melinie?. Koło  godz. 23 wszyscy kolejno rozchodzili się do swoich pokoi na spoczynek.

Po obiedzie w jesieni i zimie, jeśli nie jechałem w jakieś sąsiedztwo, najchętniej brałem strzelbę by polować na zające lub kuropatwy, sam, a czasem z ojcem.

Kuropatw w Krzyżanowicach było dużo, wychodząc we dwóch z łatwością przynosiliśmy 15 do 20. Często przyjeżdżali na kuropatwy wujowie Franek Mieszkowski i Wojtek Heydel, czasem Tadeusz Pruszkowski z synem Michałem, Henryk Cichowski, Władysław Jasieński, padało wówczas w ciągu dnia około 100 do 120 kuropatw.

W naszych lasach nie było grubej zwierzyny, spotykało się z rzadka przechodzące z lasów Starachowickich do Małomierzyckich stado saren, czasem trafił się samotny rogacz, lub kozioł, a zimą stado dzików.

Na otwartych przestrzeniach polowało się w tzw. "kotłach'' otaczając przestrzeń około 50 hektarów "nagonką", wśród której rozstawiali się w odpowiednich odstępach myśliwi - kocioł raz zamknięty, zacieśniał się do środka. W lesie myśliwi stali na stanowiskach wzdłuż linii, zaś nagonka napędzała na nich zwierzynę z głębi lasu. Polowanie przerywano Koło południa szybko przegryzionym w lesie bigosem. O zmierzchu zasiadano do obficie zastawionego stołu, by do późna jedząc i popijając omawiać wrażenia minionego dnia.

Rytm życia w Krzyżanowicach dostosowany był do pory roku i z nimi związanym życiem wiejskim.

W okresie wiosennym przypadały święta Wielkanocne. Spędzaliśmy je zawsze w rodzinnym gronie, jak i Boże Narodzenie z wujostwem Julami i wujem Zbyszkiem. Od początku "Wielkiego Tygodnia", poprzedzającego święta, mimo ściśle obowiązującego postu, w kuchni panowało zawsze wyjątkowe poruszenie. Przeważnie w tym okresie padała ofiarą świnia, piekły się też strucle, mazurki i baby - te ostatnie, jadło się jeszcze parę tygodni po świętach. W wielką sobotę rano zastawiano ?święconym? stół w pokoju jadalnym. Były na nim jajka, baby mazurki, zwoje kiełbas, szynki, połacie pieczonego mięsa, nad wszystkim królowała "głowizna" (wędzona głowa świńska). Na ten stół można było tylko patrzyć, w oczekiwaniu z niecierpliwością na przyjazd Proboszcza, by poświęcił "dary Boże". Przywilejem ojca, było jednak spróbować kawałek baby do kawy przy rannym śniadaniu.

W pierwszy dzień świat, jadło się tylko zimne potrawy, by ułatwić służbie i zwolnić wcześniej do domów. Po sumie byliśmy zapraszani przez proboszcza na tradycyjne śniadanie.

W poniedziałek Wielkanocny odbywał się "dyngus". Polewała się obficie młodzież, w pokojach sypialnych i korytarzach, wstęp do pokoju sypialnego rodziców i części mieszkalnej domu był surowo zabroniony.

Od wczesnego rana zaczął się potop - nie pomogły nawet stanowcze protesty mej matki. Po południu między drzewami parku widniały porozwieszane na sznurach suszące się bielizny, koce i dywany.

Wracają mi wspomnienia wieczorów letnich, gdy wszyscy goście wraz z domownikami, często w 15-20 osób, zasiadali na werandzie, od strony parku i zaczynały się niekończące do późna rozmowy. Mówiono o polityce, sytuacji ekonomicznej, roztrząsano różne sprawy rodzinne, poważne i błahe. Czasem siadał ktoś w salonie do fortepianu, zdarzało się że mój ojciec. Ktoś układał okolicznościowy wiersz, lub satyrę, w czym przodował wuj Adam, choć ojciec i stryj Marjan nie pozostawali w tyle.

W tym okresie często odwiedzano się między Wielgiem, Chocimowem, Bokrzycami i Jeleniowem. W okresie wakacyjnym, gdyż 26-ego lipca, przypadały imieniny mojej matki.

Stół w jadalni rozstawiany był zawsze do końca swych możliwości, czyli na 26 osób, kto tam nie znalazł miejsca, dołączał do młodzieży, na tak zwany "folwark", stół zastawiony w dotykającym do stołowego gabinecie matki. Przed obiadem podawane były zakąski z wódką, do obiadu było wino, na deser tradycyjne lody malinowo-śmietankowe, jakiś specjał -"tajemnica kucharza", miękkie w środku, z twardą skórą na zewnątrz.

Po obiedzie przechodziło się do salonu i na werandę, podawano tam kawę, torty, i słodkie nalewki.

Wieczorem przychodziła z życzeniami służba folwarczna, śpiewając okolicznościowe piosenki i trzaskając z batów.

W połowie sierpnia, po zakończeniu żniw odbywały się "dożynki". Zwyczaj ten sięgał zamierzchłych czasów. Dożynki nazywano też "okrężnym" ? nazwa pochodząca od kręgu, w którym tańczono dookoła ogniska i stołów zastawionych jadłem i napitkiem.

Dożynki zaczynał koło godziny 15 pochód pracowników folwarcznych przed ganek i wręczenie ojcu przez "przodownice", dziewczynę ładną i dobrą pracownicę wybraną przez żniwiarzy, wieńca ze zboża i kwiatów polnych. Po odebraniu wieńca wszyscy udawaliśmy się do szopy- na podwórzu, gdzie czekały obficie zastawione stoły z jadłem, obok stół z wódką i beczki z piwem. Był to jedyny wyjątkowy dzień w roku, gdy należało ?przepijać? z pracownikami. Po zaspokojeniu pierwszego głodu i pragnienia, stoły z jedzeniem szły pod ściany szopy i zaczynały się tańce. W pierwszym tańcu musiałem przetańczyć z przodownicą - co nie było zresztą przykrym obowiązkiem, potem parę tańców, z co ładniejszymi dziewczynami, by nikt nie mógł czuć się pominięty przez "panicza". Przed zmrokiem wycofywaliśmy się, by dalej zabawa mogła ciągnąć się bez żenady do późnej nocy, przy dźwiękach kapeli żydowskiej sprowadzonej z Iłży.

Święta Bożego Narodzenia były jak Wielkanoc świętami rodzinnymi, ujętymi w niezmienne ramy. Nigdy nie zabrakło przy stole Wigilijnym wujostwa Julów, ni wuja Zbyszka. Stałym biesiadnikiem był też ks. proboszcz Dusiński, w okresie wojny z bratem. Zwykle dwa dni przed wilią przywożono z Tych ryby, które potem w wannie czekały na wyrok śmierci. Koło godziny 17-tej, "gdy na niebie ukazywała się pierwsza gwiazda", zasiadaliśmy do stołu wigilijnego. Przed zajęciem miejsc przy stole, dzieliliśmy się opłatkiem, składając życzenia. Wilia zaczynała się od barszczu, lub zupy grzybowej, potem kolejno podawano karpia faszerowanego i smażonego, potem ukazywał się lin gotowany, węgorz smażony, sandacz, na zakończenie kompot i bakalie, napojem było wino białe węgierskie i czerwone bordowskie. Po zakończeniu wilii, otwierały się drzwi od salonu gdzie stała choinka, a pod niej prezenty.