Tata pisał, że nas kocha. REPORTAŻ o Eugeniuszu Smolińskim

Ewa Smolińska-Szwocer jak relikwię przechowuje melonik, męski, czarny, od środka podszyty skórą. Niby zwykły, ale nie do końca. Nosił go jej tata. Dla córki, która nie miała szansy poznać taty, taka pamiątka jest bardzo ważna. Świadczy o istnieniu człowieka. Równie ważna jak pożółkłe fotografie czy dokumenty. A może nawet bardziej. Gdy w 2012 r. podczas prac ekshumacyjnych na Łączce, kwaterze na warszawskich Powązkach, wydobyto szczątki więźniów stalinowskich więzień, ofiar terroru komunistycznego, Instytut Pamięci Narodowej poprosił krewnych o materiał genetyczny, który pozwoliłby zidentyfikować zabitych. Ewa Smolińska zabrała ze sobą melonik. Z wnętrza wycięto malutki kawałek skórzanego obszycia, z nadzieją na ślad DNA.

Siostry też oddały próbki materiału DNA. Siedziały wtedy w namiocie ustawionym na warszawskich Powązkach. Obok na stołach leżały poukładane szczątki ludzkie, czekające na identyfikacje. Ktoś, kto dokumentował prace badaczy, akurat wtedy zrobił zdjęcie pań Smolińskich. Potem okazało się, że na najbliższym im stole ułożone były szczątki Eugeniusza Smolińskiego. Wtedy o tym jeszcze nie wiedziały.

Smoliński urodził się w Warszawie w 1905 r. Studiował chemię na Uniwersytecie Warszawskim, a potem uzyskał dyplom inżyniera na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej. Rozpoczął pracę w Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach. Szybko został szefem stacji doświadczalnej prochów bezdymnych, a w maju 1937 r. objął stanowisko kierownika laboratorium centralnego. Jego losy od lat bada przyjaciel rodziny Smolińskich, Krzysztof Pruszkowski.

- To był wybitny człowiek. Prowadził prace naukowo-doświadczalne, ogłaszając patenty w dziedzinie prochu bezdymnego, m.in. prochu do małych armat. Jako znakomity specjalista materiałów wybuchowych, władający obcymi językami: rosyjskim, francuskim, niemieckim i angielskim, reprezentował polski przemysł zbrojeniowy w podróżach służbowych do Jugosławii, Niemiec, Rumunii, Włoch, Szwajcarii i Stanów Zjednoczonych. Był on także szefem kontroli technicznej P.W.P. Pionki, podlegającym II-mu Departamentowi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - relacjonuje Krzysztof Pruszkowski.

Smoliński po wybuchu wojny ewakuował się wraz z fabryką, z Pionek do Tarnopola. Następnie wrócił do Ożarowa, gdzie w 1941 r. poślubił Pelagię Arciszewską, lekarza dentystę, żołnierza obrony Warszawy, uczestniczkę ruchu oporu.

- Podobnie jak ojciec Eugeniusza, Julian Smoliński, oboje byli członkami struktury konspiracyjnej "Obroża", na terenie Ożarowa. On pod pseudonimem "Ryszard", ona - "Lena" - mówi Pruszkowski.

W lutym 1942 r., Eugeniusz Smoliński jako wysokiej klasy specjalista od materiałów wybuchowych, został wezwany do współpracy ze Sztabem Komendy Głównej AK w Warszawie. Przeszedł więc do "ścisłej konspiracji", używając nowych pseudonimów: "Kazimierz Staniszewski" i "Kazimierz" (Oddział Produkcji Konspiracyjnej Sztabu Komendy Głównej AK - Referat Materiałów Wybuchowych). W okresie konspiracji Eugeniusz Smoliński był ekspertem do spraw uzbrojenia i doradcą najbliższych współpracowników Gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego: Witolda Gokieli i Franciszka Niepokólczyckiego.

- Zorganizował laboratorium chemiczne dla opracowania metod produkcji materiałów wybuchowych z materiałów zastępczych przy ul. Polnej 16 w Warszawie. Było to centrum specjalnej komórki Szefostwa Produkcji Konspiracyjnej KGAK pod kryptonimem "Inspekcja". Eugeniusz Smoliński został mianowany szefem "Inspekcji", z pseudonimem "I- Zero". Zadaniem "Inspekcji" było prowadzenie analiz chemicznych i ekspertyz materiałów wybuchowych wytwarzanych przez podziemie AK. Rozkazem Komendanta AK z dnia 22 września 1944 r. Nr 444/BP, Eugeniusz Smoliński, referent materiałów wybuchowych produkcji konspiracyjnej Sztabu Komendy Głównej AK został odznaczony srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami "za niezłomną postawę wobec wroga, odwagę i wyniki prac w konspiracji" - relacjonuje Pruszkowski.

W lutym 1945 Smolińskiego przez radio wezwano do stawienia się w Ministerstwie Przemysłu w Warszawie. Został mianowany Pełnomocnikiem Rządu odpowiedzialnym za uruchomienie fabryki zbrojeniowej D.A.G. w Łęgnowie koło Bydgoszczy. Zbudowaną przez Niemców fabrykę zastał w pełni wyposażoną, z dużymi zapasami półproduktów. Wkrótce został dyrektorem, a nowa fabryka zaczęła funkcjonować pod nazwą Wytwórnia Nitrozwiązków Łęgnowo.

Kilka tygodni później teren zakładu zajęła Armia Czerwona i rozpoczęła systematyczny demontaż jego wyposażenia. Do listopada 1945 Rosjanie zdemontowali urządzenia, wywożąc je na wschód. Resztę maszyn zniszczono, wysadzając w powietrze. - Mimo to inżynier Smoliński zamierzał rozpocząć tu produkcję trotylu. Plany te zaczął realizować w lipcu 1947 r. Ale 12 sierpnia 1947 został zatrzymany. W akcie oskarżenia zarzucono mu, że "w okresie czasu od września 1945 do dnia 14 sierpnia 1947 r. jako dyrektor naczelny Państwowej Wytwórni Prochów w Łęgnowie pow. Bydgoszcz dopuścił się aktów sabotażu, utrudniając i uniemożliwiając prawidłowe działanie tejże fabryki".

Ewa Smolińska nie pamięta momentu aresztowania taty, miała wtedy zaledwie 11 miesięcy. Nie pamięta też ostatniego widzenia, na które zabrała je mama. Siostra miała wtedy pięć lat, ona dwa i pół.

- Tata trzymał nas na kolanach, rozmowa była krótka. Przytulił nas i to wszystko. To było dwudziestego któregoś marca, jakieś dwa tygodnie przed egzekucją - mówi Ewa Smolińska.

Dopiero teraz, odszukując dokumenty, zdjęcia, dowiaduje się kim był ojciec, jakie były jego losy. - Ale to jak czytanie książki. Odnalazłam jego zdjęcia z dzieciństwa, okazało się, że byłam do niego niesamowicie podobna. To dla mnie ma ogromne znaczenie - mówi.

Mama im niewiele opowiadała, to nie były lata, kiedy można było swobodnie mówić. Powiedziała, że tata wyjechał, jest za granicą. Później, gdy podrosły mówiła, że ojca wywieźli do Związku Radzieckiego.

W sfingowanym procesie przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Bydgoszczy Eugeniusz Smoliński został skazany na karę śmierci. Prezydent Bierut nie skorzystał z prawa łaski, Smolińskiego stracono 9 kwietnia 1949 r. Został zamordowany metodą katyńską, w piwnicach więzienia przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Jego zwłoki zostały potajemnie pogrzebane na tzw. "Łączce" na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

- Mama powtarzała nam, że to był wspaniały człowiek i że powinnyśmy być dumne, że jesteśmy jego córkami. Z okazji urodzin czy imienin, ale przede wszystkim na Boże Narodzenie przychodziły pisane odręczne małe liściki w małych kopertkach. Tata pisał, że nas kocha, że myśli o nas i niedługo wróci. A czasem dostawałyśmy jakieś drobiazgi, pamiątki. Utwierdzało nas to w przekonaniu, że ojciec jest, i że jego powrót to tylko kwestia czasu. Każde święta to było wielkie oczekiwanie. Mieszkałyśmy w Ożarowie, w mieszkaniu kwaterunkowym. Prowadziły do niego drewniane schody, słychać było kroki wchodzących na piętro. Dzieci są wyczulone na takie odgłosy. W wigilię wydawało nam się, że słyszymy kroki, że to może on, że zajmie miejsce przy świątecznym stole, które zawsze było naszykowane - wspomina pani Ewa. Po latach dowiedziały się, że to koleżanka mamy wypisywała liściki, a prezenty "od taty" kupowała mama.

Do rodziny przychodzili różni ludzie, przynosząc informacje i dając nadzieję, że Eugeniusz Smoliński żyje gdzieś, co dawało nadzieję, że wróci. Ktoś z więzienia przekazał informację, że w tym czasie, gdy zniknął, były transporty do Rosji. - Mama uczepiła się tej myśli, że ponieważ był fachowcem w swojej dziedzinie, uratuje się przez to, że ktoś będzie chciał wykorzystać jego wiedzę. Żyłyśmy z takim przeświadczeniem, mama też uwierzyła w tę wersję i do naszej dorosłości nigdy nie straciła nadziei. Nie dopuszczała do siebie innej myśli. Nawet, gdy po śmierci dziadka odnalazła w jego dokumentach akt zgonu taty, który był wydany w 1956. To też nie odebrało jej nadziei. Mówiła sobie, że gdyby tatę zabili, to przecież by ją powiadomili. Nie mogła uwierzyć, że można było człowieka tak po prostu wymazać - mówi Ewa Smolińska.

Oprócz melonika w domu zawsze leżał krążek trotylu, były też zdjęcia z miejsc pracy, pocztówki z podróży, korespondencja z rodzicami taty z czasów studiów, meble z mieszkania w Pionkach i miniatura pocisku, która zawsze stała obok fotografii taty.

Mama przechowywała też na stryszku ubrania męża. - Od czasu do czasu wyjmowała jeden garnitur i przerabiała na płaszczyki czy spódnice dla nas. "Trudno" - mówiła - "to niszczeje, a będzie wam przyjemnie, że po tacie" - wspomina pani Ewa.

Na początku lat 90. w ręce pani Ewy wpadło pismo Wokanda. Drukowano tam w alfabetycznym porządku nazwiska osób straconych przez komunistyczny reżim. - Były to osoby z całej Polski, nie tylko z Warszawy. Zaczęłam pismo regularnie kupować, aż dotrwałam do litery "s". I tam znalazłam datę śmierci taty i więzienie mokotowskie jako miejsce jego kaźni. To odarło mamę z ostatnich nadziei - mówi Ewa Smolińska.

Przez całe lata rodzina nie znała miejsca pochówku, podejrzewano, że miejscem spoczynku mogła być anonimowa mogiła w kwaterze "Ł" na Powązkach.

6 grudnia 2012 rodzina otrzymała informację potwierdzającą odnalezienie i zidentyfikowanie ciała Eugeniusza Smolińskiego. Ciało leżało w grobie wraz z innym rozstrzelanym. Pracownicy IPN-u ustalili, że zginął od strzału w potylicę z pistoletu przystawionego do głowy, w podobny sposób, jak zabijano polskich oficerów w Katyniu.

W grudniu 2014 Sąd Okręgowy w Warszawie z stwierdził nieważność orzeczeń skazujących Eugeniusza Smolińskiego na śmierć uzasadniając, że "wyrok byłego Wojskowego Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 13 października 1948 r. sygn. akt SR 328/48 i postanowienie Najwyższego Sądu Wojskowego z dnia 24 lutego 1949 r. wydano z powodu jego działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego".

W minioną niedzielę, w Panteonie - Mauzoleum Wyklętych - Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach złożono szczątki 35 zidentyfikowanych żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego. Swoje miejsce znalazł tam także Eugeniusz Smoliński.