Życie wróci do dworu w Bartodziejach [ZDJĘCIA]

- Niestety, takie są wnioski eksperta. Główny budynek jest nie do uratowania. Zresztą nie trzeba specjalisty, wystarczy popatrzeć na to, co z dworu zostało - mówi nowy właściciel nieruchomości. Pół roku temu kupił dwór wraz z dwoma oficynami oraz parkiem wpisanym do rejestru zabytków od polsko-szwedzkiego małżeństwa. Budynek to obraz nędzy i rozpaczy: zawalony dach i stropy wewnątrz budynku, popękane ściany bez okien i drzwi.

- Ale przecież nie kupowałem go z myślą o rozbiórce. Nie takie rudery udawało się uratować, to kwestia pieniędzy. W tym przypadku niestety, jak się okazało, olbrzymich i bez gwarancji, że efekt będzie pozytywny - mówi właściciel dworu w Bartodziejach. Okazało się choćby, że budynek ma niestabilne fundamenty. Z zachowanego opisu wsi wiadomo, że w połowie lat 40. XIX w. w Bartodziejach stał "obszerny murowany dwór, w niektórych szczegółach jeszcze niedokończony". W II połowie XIX w. do pierwotnego budynku dobudowano portyk przed drzwiami wejściowymi oraz piętrową wieżę od zachodniej strony. W okresie międzywojennym do wschodniego skrzydła dodano klatkę schodową i kilka pomieszczeń, w tym pokój dla służby. Z boków powstały nowsze dobudówki, m.in. od wschodu piętrowa wieża, a od zachodu klatka schodowa. Każdą z dobudówek posadawiano na osobnych fundamentach, niezwiązanych z fundamentami budynku głównego. W efekcie teraz poszczególne części budowli porozchodziły się. A to tylko jeden z wielu problemów budowlanych, z jakimi przyszło się zmierzyć nowemu właścicielowi.

Właśnie złożył do ministra kultury wniosek o zgodę na wykreślenie z rejestru zabytków, co rozpoczyna procedurę zmierzająca do rozbiórki. Ma już gotową dokumentację inwentaryzacyjną, co z kolei pozwoli odbudować dwór, identyczny z oryginalnym. Pod warunkiem jednak, że minister się zgodzi. Na pozytywne zakończenie historii dworu w Bartodziejach czekają okoliczni mieszkańcy. Kiedyś dwór był chlubą miejscowości.

W okresie budowy, przypadającym na lata 30. i 40. XIX w., majątek należał do rodziny Mikulskich (1830-37), a po nich Kuszewskich (1837-1844). Jan Kuszewski nie cieszył się długo posiadaniem Bartodziej, zmarł kilka miesięcy po ich nabyciu, w wieku 72 lat. Pozostawił żonę Marcjannę, syna Ludwika, dzierżawcę dóbr rządowych Kobylany, oraz córki Izabellę i Wiktorię. Ludwik Kuszewski przejął majątek po ojcu i władał nim do 1842 r. Po nim prawa do majątku nabyły żona Antonina z Bilskich, zamieszkała w Bartodziejach, oraz jego matka. Kuszewscy znaczne dochody czerpali z propinacji. Alkohol wytwarzali w folwarcznych gorzelniach. Surowce do jego produkcji pochodziły z własnego w majątku. Większość piwa i wódki sprzedawana była w wiejskich karczmach i domach szynkownych, w dobrach będących własnością dziedzica, które z reguły dzierżawili miejscowi Żydzi.

14 marca 1844 r. za 16.055 rs. majątek Bartodzieje kupił Andrzej Deskur, właściciel sąsiedniego Gorynia. Był to wówczas jeden z największych posiadaczy ziemskich w guberni radomskiej. Oprócz Gorynia i Bartodziej należały do niego Smogorzów, Żabianka, Pająków, dwa domy w Radomiu oraz dobra w guberni wołyńskiej i województwie kijowskim. W 1861 r. wieś zmieniła właściciela, dziedzictwo Deskurów przeszło w ręce rodu Gordonów. W listopadzie 1883 r. spadkobiercy Karola Gordona sprzedali Bartodzieje Zenonowi Jakackiemu. Trzy lata później wieś weszła w posiadanie Marii Strojnowskiej, wdowy po Feliksie, córki Kazimierza Grabowskiego, dyrektora generalnego Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1897 r. Strojnowska sprzedała wieś Bolesławowi i Marii Maleszewskim. Bolesław Maleszewski zmarł bezpotomnie w 1912 r. Bartodzieje zapisał w testamencie Bolesławowi i Edmundowi Janowskim, herbu Jastrzębiec, synom Józefa i Idalii z Chorbkowskich, siostry jego zmarłej żony.

Edmund Janowski urodził się w 1889 w Kalnej Dereźni w powiecie latyczowskim. Studiował w Dorpacie, dyplom prawnika uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim. Służył w I Korpusie Polskim gen. Dowbora Muśnickiego, był uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej. W 1919 został sekretarzem Ambasady Polskiej w Konstantynopolu. W latach 30. XX w. należał do ludzi zamożnych. Prowadził kancelarię adwokacką i liczne interesy, był m.in. właścicielem monopolu solnego w Grójcu. W czasie wojny działał w AK, po aresztowaniu, trafił do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zginął w marcu 1945 roku.

W sierpniu 1912 r. Bolesław Janowski nabył od młodszego o sześć lat brata część spadku i stał się właścicielem całego majątku, obejmującego 301 ha. Bolesław był już wtedy żonaty z Marią, córką Kazimierza Żółkowskiego i Lucyny Kopeć. W latach 20. zorganizował w Radomiu spółkę wodną, powołaną dla przeprowadzenia melioracji na terenie powiatu i był jej przewodniczącym. W Jedlińsku miał sklep, pierwszy na tym terenie będący w rękach ziemiaństwa. Był także organizatorem miejscowej straży pożarnej. Przez krótki okres, około roku, prowadził sąsiedni majątek Wsola, którego właścicielem był Jakub Grobicki. Majątek ten kupił Władysław Pruszak i później ofiarował go córce Aleksandrze Gombrowiczowej.

W Bartodziejach kwitło życie towarzyskie. Przyjeżdżali tu państwo Przyłęccy z Bierwiec, Lewandowscy z Dąbrówki Podłężnej, Pruszakowie z Wośnik, Daszewscy z Orońska, częstymi gośćmi byli także Gombrowiczowie - właściciele pobliskiej Wsoli.

Bolesław i Maria Janowscy mieli dwoje dzieci: Krystynę i Józefa. Krystyna w 1934 r. wyszła za mąż za Stanisława Konarskiego, syna Maksymiliana i Julianny z Fuldów. Wcześniej, jak głosi legenda, na randki do niej przychodził z pobliskiej Wsoli przebywający u brata Witold Gombrowicz. Józef Janowski, absolwent prawa i ekonomii na KUL-u, w 1940 r. ożenił się z Jolantą z Żebrowskich, którą poznał w latach 30. w hucie Stalowa Wola, gdzie pracowała jako tłumacz.

W sierpniu 1940 r. Janowscy zostali wysiedleni z dworu przez hitlerowców. Niemcy umieścili w nim ośrodek wypoczynkowy dla oficerów Wehrmachtu. Po załamaniu się niemieckiego frontu wschodniego dwór zmieniono na wojskowy szpital. Kiedy w Bartodziejach przebywali Niemcy, dwór nie uległ większym zniszczeniom, najbardziej ucierpiał, gdy hitlerowcy już go opuścili, a nowej władzy jeszcze nie było. Wnętrza zniszczono, a co się dało, rozkradziono.

Janowscy powrócili do Bartodziej pod koniec 1944 r. Pozwolono im zamieszkać we własnym majątku, którego nie objęła reforma rolna, gdyż był już zbyt mały, aby podlegać parcelacji. Do dworskiej oficyny wprowadzono pocztę i posterunek, później również policjanta z rodziną, w końcu ZMP-owców, którzy nabrali ochoty na dworek. Z pomocą Jerzego Gombrowicza udało się go przed nimi uchronić. Zamiast ośrodka dla młodzieży powstał dom pracy twórczej. Podczas jego trzyletniej działalności Bartodzieje odwiedzali wykładowcy radomskiego Ogniska Plastycznego, wśród nich prof. Dobrowolski.

Od odwilży 1956 r. Janowscy nie byli już nękani przez władzę. Przez kolejne dziesięciolecia gospodarowali na resztkach dawnego majątku. Z biegiem lat coraz trudniej było utrzymywać się z dochodów, jakie przynosiła szklarnia. Na większy remont dworu nie było szans, starczało jedynie na bieżące naprawy, udał się jedynie remont całego dachu. W latach 60. zmarł Bolesław, w 1984 r. Józef. Gospodarstwo przejął jego syn Tadeusz, który w 1980 r. ożenił się z Anną Hauke. Do 1988 r. wraz z czworgiem dzieci mieszkali w Bartodziejach. Po sprzedaży majątku wyemigrowali do Szwecji, a Jolanta Janowska zamieszkała u córki Małgorzaty Girtler w Warszawie.

W 1988 r. dwór w Bartodziejach kupiło polsko-szwedzkie małżeństwo. Nowi właściciele zapowiadali remont, planowali liczne inwestycje. Uruchomili produkcję warzyw w dworskich szklarniach, zaczęli też prace remontowe, które po kilku miesiącach przerwano. Po warzywach para rozpoczęła w oficynie produkcję mozaiki podłogowej. Gdy i ten interes nie przynosił dochodu, małżeństwo w połowie lat 90. wyprowadziło się do Szwecji, pozostawiając obiekt bez opieki. Nie był ogrzewany, nie prowadzono też bieżących napraw, zaczął niszczeć na dobre. W listopadzie 2003 r. dwór został podpalony. Pożar strawił niemal doszczętnie jego wnętrze i więźbę dachową, zawaleniu uległy stropy. Ocalały jedynie grube zewnętrzne mury. Pozostała grożąca zawaleniem ruina.

Konserwator zabytków po kolejnej wizji lokalnej stwierdził, że ?doszło do zniszczenia i uszkodzenia zabytkowego zespołu dworskiego w Bartodziejach. Wielokrotne oględziny wykazały zły i stale pogarszający się stan techniczny obiektów architektonicznych wskutek zaniedbań oraz niewłaściwego użytkowania, braku opieki i braku prac remontowych oraz zabezpieczających. Pozostawienie zespołu dworskiego w dalszym ciągu w takim stanie spowoduje jego całkowite zniszczenie, a w konsekwencji utratę cennego dobra kultury?, i zawiadomił prokuraturę. Jak wyjaśniali przedstawiciele urzędu konserwatorskiego, nie mogli zrobić nic więcej, bo ustawa o ochronie zabytków nie przewidziała sytuacji, gdy właściciel wpisanego do rejestru obiektu działa na jego szkodę.

- W obecnym stanie prawnym nie bardzo mamy możliwość działania. Właściciel płaci podatki od nieruchomości na bieżąco. Nie ma podstaw do odebrania nieruchomości - wyjaśniali. Urząd nie mógł też zastosować instytucji "wykonawstwa zastępczego", czyli samemu zlecić prace zabezpieczające, aby później ich kosztami obciążyć właściciela, bo... nie miał na to pieniędzy. Istniało jeszcze inne wyjście: zgodnie z prawem można było wywłaszczyć nieruchomość, ale jedynie pod warunkiem, że byłaby ona przeznaczona na cele publiczne. Ale ani wójt gminy, ani starosta radomski nie byli zainteresowani przejęciem dworu. Powód: brak pieniędzy na odbudowę i pomysłu na zagospodarowanie.

Jaki pomysł znajdzie nowy właściciel?

W oczekiwaniu na decyzję ministra kultury uporządkował sprawy własnościowe. Gdy kupował dwór z parkiem, nieruchomość miała 6 ha. Teraz, po uregulowaniu kwestii prawnych i odkupieniu tego, co kiedyś należało do majątku bartodziejskiego, posiadłość powiększyła się do 21 ha. Do dworu powrócił m.in. staw. Został już odmulony, wycięto też zarastające go rośliny, uporządkowano linię brzegową. Nowy właściciel zajął się też parkiem. Zlecił wywiezienie podrzuconych tu śmieci, wynajął ekspertów do pielęgnacji starych drzew.

- Pokładamy w nowym właścicielu wielkie nadzieje, że mu się uda to, co planuje, że to będzie i jego sukces, i Bartodziejów. Mamy nadzieję, że wreszcie dwór będzie wizytówką naszej miejscowości - mówi Wojciech Ćwierz, radny z Bartodziejów.