Fotoplastykon Magiczny Radom. Stare zakłady [ZDJĘCIA]

Radom przemysłem skórzanym stał. Garbarnie uruchamiały całe rodziny. Najstarsza, duża garbarnia powstała w 1818 r. Uruchomił ją korzystając z pomocy rządowej Fryderyk August Schnierstein, majster garbarski z Poznania. Jej zabudowania, składające się początkowo z drewnianych budynków i szop ciągnęły się wąskim pasem od Grobli Mlecznej 8 (obecnie ul. Okulickiego) aż do rzeki Mlecznej. Do napędu mechanicznego służył kierat oraz koło wodne, a produkcja oparta była na garbnikach roślinnych. W 1826 r. garbarnia otrzymała srebrny medal przyznany przez Rząd Królestwa Polskiego za wyprawianie skóry podeszwowej. Wówczas garbarnia była już jednym z najlepiej wyposażonych technicznie zakładów garbarskich z mieście.

Jedną z bardziej znanych i zasłużonych dla miasta była rodzina Karschów. W 1833 r na posesji Marianny  Nowakowskiej na Starym Mieście uruchomiono garbarnię. Ludwig Karsch pracował w niej jako majster z dwoma robotnikami, a wkrótce dzięki małżeństwu z córką właścicielki, stał się współwłaścicielem firmy i zaczął ja rozbudowywać. Napęd konny do mielenia kory dębowej zastąpiono pierwszą w mieście maszyną parową.

Jego syn Teodor uruchomił garbarnię niedaleko tej należącej do ojca. Zakład stanął naprzeciwko nieczynnego wówczas kościoła św. Wacława. Specjalizował się w produkcji skór juchtowych i podeszwowych. W 1882 r. zatrudniała 73 pracowników i był największym zakładem garbarskim w mieście. Dla wykwalifikowanych pracowników Teodor Karsch wybudował mieszkania w pobliżu garbarni.

Rodzina Karschów pobudowała piękną siedzibę przy ówczesnym Placu Soborowym. Pałacowy charakter budowli podkreślają bogate dekoracje frontonu: ryzality, symboliczne figury, ozdobna klatka schodowa z marmuru i terakoty oraz piękne sztukaterie wewnątrz.

W 1884 r. Teodor Karsch przekazał garbarnię na Starym Mieście szwagrowi, a sam uruchomił nową na Nowym Świecie (ul. Limanowskiego), którą po jego śmierci prowadzili jego synowie. W 1910 r. była czwartą  co do wartości produkcji garbarnią w Radomiu, ponad 80 proc. produkcji wysyłała do Rosji. Zatrudniała 350 pracowników. Śladem po dawnej garbarni jeszcze parę lat temu był pałacyk stojący przy ul. Limanowskiego. Niestety z powodu fatalnego stanu technicznego zezwolono na jego rozbiórkę. Dziś w jego miejscu stoi marna replika.

Garbarnia "Praca" została uruchomiona w 1897 r. przez Józefa Samsonowskiego przy ul. Warszawskiej 23. Produkowała przede wszystkim skóry chromowe i podeszwowe, które eksportowała m.in. do Francji, Syrii i Palestyny. Wielokrotnie zmieniała właściciela. Przed II wojną światową należała do Mordechaja Cemacha. Zatrudniała wówczas 90 pracowników i była jedną z najnowocześniejszych w kraju. Produkowała skóry na potrzeby przemysłu obuwniczego.

Skoro jesteśmy przy przemyśle obuwniczym, nie możemy nie wspomnieć słynnej fabryki obuwia BATA. Uruchomiono ją na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej w budynkach po byłej Fabryce Mebli Giętych "Johann Kohn i S-ka" przy ul. Dolnej 10, czyli obecnej Domagalskiego. Fabryka produkowała metodą przemysłową ok. 7 tys. par obuwia tygodniowo i była największym zakładem produkcyjnym w mieście.  Pierwszym dyrektorem był Włodzimierz Skibiński. Historię koncernu BATA opisał Mariusz Szczygieł w rewelacyjnym zbiorze reportaży "Gottland". Polecamy lekturę. A do powojennych losów zakładu produkcji obuwia powrócimy w kolejnym odcinku Fotoplastykonu.

Browar Saskich powstał na bazie  niewielkiego browaru uruchomionego w 1812 r. na Nowym Świecie (obecnie Limanowskiego) przez Aleksandra Kłosowskiego. Przez długi czas pracowało w nim 2-3 robotników, którzy produkowali jeden rodzaj piwa. W 1879 r. rozpoczęła się rozbudowa zakładu, stare drewniane budynki zastąpiono murowanymi. Na przełomie XIX i XX w. zainstalowano maszynę parową, a wkrótce potem silnik spalinowy. Wtedy firma zatrudniała już 20 robotników i wkrótce opanowała rynek produkcji piwa w mieście i sąsiednich powiatach.

Zakład Przemysłowy "Firlej" powstał na bazie młyna należącego do Jana Penza. Młyn w 1856 r. odkupił znany żydowski przemysłowiec Rufin Beckerman. Właściciel wyposażył zakład w maszynę parową i dobudował m.in. olejarnię. Uruchomił produkcję wódki i warsztaty do obróbki drewna i metalu. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczął produkcję farb mineralnych, pokostu, smarów technicznych i drobnych wyrobów metalowych. Uruchomił też cegielnię oraz garbarnię słynną z produkcji luksusowych skór. Co ciekawe, w zakładach Beckermana pracowało 10 proc. wszystkich zatrudnionych w Radomiu robotników fizycznych.

Elektrownia została uruchomiona w 1901 r. jako jedna z pierwszych w Królestwie Polskim. Produkowała prąd do oświetlenia ulic, do celów domowych i przemysłowych z wyjątkiem wykorzystywania go do telefonów i telegrafów. Siedzibę, neogotycki budynek z czerwonej cegły wzniesiono przy ul. Długiej (obecnie ul. Traugutta). Przed budynkiem ustawiono lokomotywę - część nowoczesnego systemu produkcji prądu. Wewnątrz z czasem zamontowano silniki Diesla.

Decyzja o budowie w Radomiu wytwórni papierosów zapadła w 1922 r. Fabryka Polskiego Monopolu Tytoniowego obok Fabryki Broni była w dwudziestoleciu międzywojennym największym zakładem państwowym w mieście. Pierwsze obiekty PMT zlokalizowano przy kolejowej bocznicy Lustrzana na terenach należących poprzednio do rosyjskiego monopolu spirytusowego. Zespół nowo powstających tam budynków zaprojektował w 1923 r. architekt Stefan Szyller, jeden z najaktywniejszych w tym czasie w Radomiu. To według jego rysunków wznoszono m.in. kościół pod wezwaniem św. Teresy na Borkach, przebudowywano kościół bernardyński.

Pierwsze zabudowania fabryki papierosów gotowe były już dwa lata potem. Po uruchomieniu produkcji pracę w PMT znalazło zaś aż 800 osób. W latach 30. nastąpiła dalsza rozbudowa firmy oraz wzniesiono składy tytoniu przemysłowego przy ul.Wierzbickiej.

Po odzyskaniu niepodległości Polska postanowiła budować własne zakłady zbrojeniowe. W 1922 r. zadecydowano o utworzeniu w Radomiu Fabryki Broni, a jej pierwszym dyrektorem został mianowany inż. Andrzej Dowkontt. Do budowy pierwszych obiektów przystąpiono w marcu 1923 r., a już dwa lata później uruchomiono pierwsze wydziały i ruszyła część produkcji - fragmenty do karabinka wz.98. Narzędzia i maszyny wykorzystywane w tym pierwszym okresie pochodziły z niemieckiej fabryki broni z Gdańska, przyznanej Polsce po traktacie wersalskim. W 1926 r. dyrektorem technicznym został inż. Kazimierz Ołdakowski, późniejszy naczelny, związany z firmą aż do wybuchu II wojny światowej. W 1939 r. w zakładzie pracowało około 4 tys. osób, jeśli do tego doda się ich rodziny, z fabryką związana była spora część radomian.

W 1937 r., a dokładnie 26 czerwca, Fabrykę Broni odwiedził król Rumunii Karol i książę Michał. Wiadomo, że podczas pobytu w Polsce władcy zwiedzili też Warszawę i Kraków, a podróżowali pociągiem. Na dworcu w Radomiu o godz. 11.22 witała ich kompania wojska i oczywiście dyrekcja fabryki z Kazimierzem Ołdakowskim na czele. Rumunom towarzyszył prezydent Ignacy Mościcki. Król dostał na pamiątkę rewolwer, książę - karabinek w futerale. O wizycie rozpisywała się szeroko ówczesna prasa, także zagraniczna, w tym nawet fińska. Tytuł "Unsi Suami" stwierdził, że "współpraca polsko-rumuńska jest czynnikiem zabezpieczającym pokój w tej części Europy".

Na tym kończymy dzisiejszą projekcję Fotoplastykonu, ale nie żegnamy się jeszcze z zakładami pracy. O tych powojennych opowiemy w kolejnym odcinku, na który już dziś zapraszamy.

Korzystałam z Encyklopedii Radomia Jerzego Sekulskiego.