Jak marszałek w Radomiu legionistów pozdrawiał [ZDJĘCIA]

"Lały się w tym dniu od rana potoki deszczu na Rynek Radomski, w czasie mszy i poświęcenia pomnika Żołnierza Legionowego. Wiara była przemoknięta i zziębnięta, ale stokroć gorsza od niepogody była niepewność, czy zobaczymy choć na chwilę Komendanta.Bo zepsuci jeszcze wtedy byliśmy naszym szczęściem i Zjazdu bez mowy i bytności Komendanta - uznać nie chcieliśmy. W połowie mszy rozeszła się wiadomość, że Komendant wyjechał już autem z Warszawy. I tu zaczęła się nasza niepewność i nowy niepokój. Drogi były zepsute i rozmoknięte, a Komendant lubił jeździć bardzo szybko. Mało tego, lubił ustanawiać rekordy szybkiej jazdy na naszych fatalnych szosach" - czytamy we wspomnieniach gen. Felicjana Sławoja-Składkowskiego, jednego z uczestników IX Zjazdu Legionistów, który 10 sierpnia 1930 r. odbył się w Radomiu. Zdjęcia dokumentujące to doniosłe wydarzenie pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego.

Zjazd zorganizował Komitet Obywatelski na czele z wojewodą kieleckim Jerzym Paciorkowskim, starostą radomskim Zdzisławem Maćkowskim i prezesem oddziału Związku Legionistów rtm. Michałem Tadeuszem Brzęk- Osińskim. Na tę okoliczność wydano album, w którym zamieszczono m.in. wiersz Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego, zaczynający się tak: "Hej, Relutony stare, podciągnąć nosem szloch, czupryny sczesać szare, i z kciuka zażyć proch! W Radomiu do parady szykują się Brygady."

Mszę święta na Rynku odprawił biskup kielecki Władysław Bandurski. Wysłuchali jej uczestnicy Zjazdu oraz około 8 tysięcy mieszkańców miasta. W czasie uroczystości poświęcono trzy sztandary i odsłonięto pomnik "Czynu Legionów".

Pomnik postawiono w miejscu, gdzie w 1863 r. władze carskie wzniosły szubienicę, na której wieszały bohaterów powstania styczniowego. Idea postawienia pomnika zrodziła się w 1923 r. po ekshumacji pochowanych w Białymstoku szczątków Józefa Marjańskiego. Początkowo pomnik miał stanąć w kwaterze legionistów na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Limanowskiego, ale Rada Miejska zdecydowała, że godniejszym miejscem będzie Rynek. Ale żeby taki się stał, Rynek trzeba było wcześniej przebudować. Zmiany zaprojektował znany radomski architekt Kazimierz Prokulski. Już rok później, w obecności marszałka Józefa Piłsudskiego, wmurowano kamień węgielny.

Pomnik zaprojektował Wojciech Jastrzębowski, a wykonał go artysta Stanisław Ostrowski. Wzorował się, zgodnie z życzeniem marszałka, na statuetce młodego legionisty wykonanej przez dowódcę IV Kompanii V Pułku Legionów Polskich Włodzimierza Koniecznego. Niestety, komitetowi budowy pomnika nie udało się zebrać na czas wszystkich funduszy, a termin naglił. Organizatorzy wybrnęli z sytuacji stawiając na czas odsłonięcia... odlew z patynowego gipsu.

Z gipsowym pomnikiem legionisty wiąże się pewna historia. Otóż w Kolegium Pijarów mieściło się wówczas gimnazjum męskie. Podobno jakiś czas po uroczystości odsłonięcia z pomnika zaczęła odpadać patyna. Białe plamy pojawiły się nie mniej ni więcej tylko na żołnierskich spodniach. Jak wieść niesie, stało się to tematem żartów uczniów szkoły, którzy skomentowali głośno, że legioniście spadły gacie. Usłyszeć to miał idący za nimi profesor. Nauczyciel oburzył się lekceważącym podejściem uczniów i brakiem szacunku dla wartości. W efekcie uczniów relegowano ze szkoły. Cztery lata później na Rynku ustawiono właściwy monument wykonany z brązu.

Na Zjazd Legionistów przybyli oprócz marszałka Piłsudskiego premier płk Walery Sławek (prezes Związku Legionistów), wspomniany gen. Felicjan Sławoj-Składkowski, gen. Edward Śmigły-Rydz, gen. M. Norwid-Neugebauer, gen. Stanisław Burhardt-Bukacki i gen. Roman Górecki.

"Komendant, w towarzystwie obywateli Sławka i Śmigłego, wyszedł na wysoki ganek, panujący nad placem, zalanym zbitą masą oczekujących kolegów. Huragan gorącej radości i entuzjastycznych okrzyków przeleciał po całym zadeszczonym placu w chwili ukazania się pochylonej postaci Komendanta przed filarami gmachu.

Właśnie na przekór chmurom, mgle i deszczowi, właśnie na przekór zimnu i przemoczeniu darła się i ryczała wiara na widok niebieskiego płaszcza swego Wodza. Teraz cały tłum, zalegający szczelnie plac, runął naprzód wpatrzony w Komendanta, jakby chciał rozerwać wysoki ganek, na którym stał Pan Marszałek" - pisze Sławoj.

Marszałek ze świtą, stojąc na podwyższeniu przy wejściu do gmachu popijarskiego, w którym mieściła się Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych), w deszczu, przy dźwiękach marsza "Pierwszej Brygady" przyjął defiladę kompanii honorowej 72 pułku piechoty, poczty sztandarowe, legionistów i harcerzy.

"Trwało to przeszło godzinę i Komendant zdążył przemoknąć niestety tak, że musiał po jakim takim osuszeniu się odjechać, przepowiadając sobie pewną gorączkę? - wspomina Sławoj. I rzeczywiście, zmarznięty Piłsudski wszedł do gmachu na I piętro, tam wypił gorącą herbatę, podziękował za organizację uroczystości, złożył podpis  w Pamiątkowej Księdze Sztandaru Oddziału Związku Legionistów, po czym odjechał do Warszawy. Sławoj pisał potem: ?Komendant przeziębił się na Zjeździe i, gdy widziałem Go w Warszawie w parę dni później, miał gorączkę i kasłał bezustannie".

Po uroczystościach na Rynku legioniści udali się na wspólny obiad w koszarach 72 pp, później odbyła się jeszcze akademia w kinie "Corso" w czasie której przemawiał płk. Sławek, a wieczorem raut w Resursie Obywatelskiej.

Marszałek Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. w Belwederze. Jego wolą było, aby pochować go na Wawelu. 17 maja wieczorem pociąg wiozący ciało Piłsudskiego ruszył do Krakowa, na jego trasie zgromadziły się tysiące ludzi, aby oddać zmarłemu hołd. "Pociąg z oświetloną reflektorami platformą, na której wysoko spoczywała trumna Marszałka, szedł wolno przez Radom, Kielce, Jędrzejów, Miechów do Krakowa przez całą noc. Przy trumnie trzymali wartę generałowie, oficerowie i szeregowi. W jednym z wagonów jechała rodzina Marszałka. Noc była ciemna, od czasu do czasu padał drobny deszcz. Wzdłuż toru kolejowego mieszkańcy rozpalili ogromne ogniska, żegnając odjeżdżającego na zawsze Józefa Piłsudskiego" - pisał dziennikarz Stanisław Cat-Mackiewicz.

Na dworcu w Radomiu zebrały się tłumy mieszkańców miasta, młodzież szkolna, legioniści, wojsko, delegacje. Jak zanotowali kronikarze, pociąg specjalny wjechał o godz. 21.02 i zatrzymał się na 26 minut.

Na odkrytej platformie stała laweta z trumną. Pochylono sztandary, a orkiestra 72 pp odegrała marsza żałobnego Chopina. Żegnający płakali. Tak mieszkańcy Radomia pożegnali Marszałka.

Światła gasną, koniec kolejnego odcinka. A za tydzień nowa projekcja w Fotoplastykonie. Zapraszamy.

Korzystałam z "Historii Radomia. Kronika" Czesława Tadeusza Zwolskiego. Zdjęcia pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego. Więcej można oglądać na stronie www.nac.gov.pl.